خرید و فروش و معامله (ارتباطات اقتصادی)
خرید و فروش و معامله از اقدامات اجتماعی است که طی آن چیزی با پول یا چیز دیگری معاوضه می‌شود. دین اسلام به حلال بودن مال و ثروت اهمیت بسیاری داده و حرام بودن آنها را باعث اثرات منفی در زندگی دنیوی و اخروی انسان دانسته است.
بنابراین موضوع معامله و مبادلات مالی و فعالیت خدماتی از مهمترین موضوعاتی است که در روایات مورد توجه قرار گرفته است. در اینجا بخشی از روایاتی که برای دانستن ارتباطات صحیح اقتصادی لازم است بیان می‌شود. افراد باید برای دانستن دقیق وظایف شرعی خود در امور مالی به رساله عملیه مرجع تقلید خود مراجعه نمایند.
پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «ناسزا گفتن به مؤمن فسق است و جنگیدن با او کفر و خوردن گوشت او (غیبت کردن از وی) معصیت خدای عزّوجل است و حرمت مالش مثل حرمت خونش است.»[1] یعنی مال مؤمن به قدری اهمیت دارد که حفظ و رعایت آن با احترام خون و زندگی مؤمن مقایسه شده است.
در روایات، داشتن حرفه و انجام تجارت برای بی‌نیاز شدن مردم از همدیگر و از بیگانگان، مورد تأکید قرار گرفته است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «دست به انواع بازرگانی بزنید که تجارت‌‌ها باعث بی‌نیازی شما از اموال مردم است و به راستی خداوند شخص صاحب حرفه درست‌کار را دوست دارد.»[2]
یکی از امور مهم در تجارت و کارهای اقتصادی شخصیت تاجر و نوع عملکرد او در تجارت است. امام علی (ع) در مورد ریسک پذیر بودن تاجران می‌فرمایند: «بازرگان ترسو محروم است و بازرگان شجاع بهرهمند.»[3] یعنی تاجر باید در تجارت شجاع باشد تا موفق شود.
در روایات راست‌گویی در تجارت مورد تأکید قرار گرفته است. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «بازرگان راست‌گو روز قیامت در زیر سایه عرش است.»[4] ایشان می‌فرمایند: «بازرگان امین، راست‌گو و مسلمان، روز قیامت با شهیدان محشور خواهد شد.»[5]
از مهمترین اموری که در تجارت مورد توجه قرار گرفته و تأکید شده دانستن قواعد شرعی آن است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «ای جماعت بازرگان! احکام داد و ستد را بیاموزید سپس تجارت کنید، احکام داد و ستد را بیاموزید سپس تجارت کنید، احکام داد و ستد را بیاموزید سپس تجارت کنید.»[6]
در روایات ربا را از بد‌ترین درآمدها دانسته و از آن به شدت نهی فرموده است. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «بد‌ترین درآمدها درآمدی است که از راه ربا به دست آید.»[7] ایشان می‌فرمایند: «ربا خوار و ربا پرداز و حسابدارِ امور ربوی و گواهان آن، همه در گناه شریک و مسئول‌اند.»[8]
یکی از بد‌ترین امور در مسائل مالی و اقتصادی جامعه، گرانی و احتکار است. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که یک شب در آرزوی گرانی برای امت من باشد خداوند اعمال چهل سال او را تباه خواهد کرد.»[9] امام علی (ع) می‌فرمایند: «احتکار راه و رسم اشرار است.»[10]
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «قیمت جنسی را بدون آنکه قصد خرید داشته باشید بالا نبرید که در این صورت خائن هستید.»[11] ایشان می‌فرمایند: «وارد کننده (جنس برای فروش) از لطف و رحمت الهی بهرهمند می‌گردد و احتکار کننده ملعون است.»[12] همچنین می‌فرمایند: «هر که طعامی بخرد و چهل روز برای ایجاد گرانی نگه دارد سپس بفروشد و قیمت آن را در راه خدا صدقه دهد کفاره احتکار خود را نداده است.»[13]
یکی از موضوعات مهم در تجارت و اقتصاد که در روایات به آن تأکید شده کم فروشی است. کم فروشی یعنی قیمت مالی را بگیرد اما در مقابل، مقدار کمتر یا بی‌ارزش‌تری از مال به فرد بدهد. این اتفاق می‌تواند در خرید و فروش باشد یا در خدمات. امام علی (ع) می‌فرمایند: «وقتی پیمانه‌ها را کاهش دهند (کم فروشی کنند) خداوند ایشان را گرفتار قحطی و کمبود سازد.»[14]
دادن به موقع و به درستی مزد کارگر در روایات مورد تأکید قرار گرفته است. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «مزد کارگر را پیش از آنکه عرقش خشک شود بدهید.»[15] ایشان می‌فرمایند: «ظلم کردن (کم دادن) مزد اجیر (کارگر)، از گناهان کبیره است.»[16] گناهان کبیره گناهانی هستند که برای انجام آنها وعده عذاب داده شده است.
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «کسی که مزدِ اجیری را کم دهد، خداوند عملش را باطل می‌کند و بوی بهشت را که از مسافت پانصد ساله به مشام می‌رسد بر او حرام می‌کند.»[17] ایشان می‌فرمایند: «خداوند تمام گناهان را می‌آمرزد مگر کسی که مهریه زنی را نپردازد، مزد کارگری را ندهد و شخص آزادی را بفروشد.»[18]
امام علی (ع) در مورد موضوعات دیگر در دادن مزد کارگر می‌فرمایند: «ایشان [پیامبر خدا (ص)] نهی فرمود از اینکه کارگری، پیش از تعیین مزدش، به کار گرفته شود.»[19] رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «متضرر کردن کسی که کار را به انصاف خود انسان سپرده، در حکم رباست.»[20] یعنی در ابتدا مبلغی تعیین نکنند و به انصاف صاحب کار بگذارند اما هنگام پرداخت مزد، کمتر از حق او و عرف جامعه به او بپردازد.
شخصی از امام باقر (ع) پرسید: فردی کاری را برمی‌دارد؛ اما خودش آن را انجام نمیدهد بلکه به دیگری واگذار می‌کند و در این میان سود میبرد. ایشان فرمودند «نه، مگر آنکه خودش نیز مقداری از آن کار را انجام دهد.»[21] یعنی اینکه اگر فرد فقط واسطه باشد و هیچ ارزش افزوده‌ای نداشته باشد یا هیچ خیری به آن موضوع نرساند اشکال دارد.
ائمه (ع) روش صحیح معامله کردن را بیان فرموده‌اند. امام علی (ع) گاه در بازار گشته و موعظه کرده و می‌فرمودند «ای گروه بازرگانان در آغاز از خدا خیر بخواهید و با سهل‌گیری برکت بجوئید و به خریداران نزدیک شوید و به حلم و بردباری آراسته باشید و از سوگند خودداری کنید و از دروغ دوری کنید و از ستمگری کناره بگیرید و حق مظلومین را بپردازید و به ربا نزدیک نشوید و پیمانه و ترازو را کامل کنید و از اموال مردم کم نگذارید و در زمین فساد نکنید.»[22] در این حدیث دوازده توصیه شده که اگر در تجارت و اقتصاد به آنها عمل شود بیشتر بلکه همه مشکلات تجاری و اقتصادی جامعه حل می‌شود.
پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «فروشنده و خریدار باید از پنج خصلت دور باشند در غیر این صورت از خرید و فروش خودداری کنند: رباخواری، سوگند خوردن، نهان داشتن عیب‌ها، ستایش کالا هنگام فروش، نکوهش کالا هنگام خرید.»[23]
در روایات تأکید شده است که جنس مورد معامله باید آنگونه که هست نشان داده شود و اگر عیبی دارد باید گفته شود. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «مسلمان با مسلمان برادر است و جایز نیست به برادرش چیز معیوبی را بفروشد مگر آنکه به او اعلام نماید.»[24] یعنی عیب‌های جنس خود را هنگام فروش اعلام کند.
ایشان می‌فرمایند: «ای فروشنده طعام (خواروبار)! آیا زیر این کالا همانند روی آن است؟ هر که به مسلمانان خیانت کند، مسلمان نیست.»[25] امام علی (ع) می‌فرمایند: «هان ای گوشت فروشان! هر کدامتان که در گوشت بِدَمَد (و آن را چاق نشان دهد) از ما (مسلمانان) نیست.»[26]
در روایات در مورد فسخ معامله و کوتاه آمدن در مقابل کسی که می‌خواهد معامله را فسخ کند توصیه‌هایی شده است. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «خریدار و فروشنده تا از یکدیگر جدا نشده‌اند، اختیار [فسخ معامله را] دارند. اگر راست بگویند و [عیب را] آشکار بگویند داد و ستد برای هر دو برکت خواهد داشت و اگر [عیب را] بپوشانند و دروغ بگویند برکتِ داد و ستدشان خواهد رفت.»[27]
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که معامله شخص پشیمان را فسخ کند، خداوند روز قیامت از گناهان او بگذرد.»[28] یعنی معامله انجام شده و بدون خواست هر دو طرف نمی‌توان برگشت در این صورت اگر به خاطر پشیمانی طرف مقابل کوتاه بیاید و معامله را فسخ کند خداوند روز قیامت از گناهان او می‌گذرد.
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «در روز قیامت چهار فرد مورد رحمت خداوند متعال قرار می‌گیرند: کسی که معامله شخص پشیمانی را فسخ کند، آنکه اندوه زد‌های را فریادرسی کند، کسی که برد‌های را آزاد کند و یا کسی که زن یا مرد مجردی را همسر دهد.»[29]
در معاملات و ارتباطات اقتصادی نکات دیگری هم وجود دارد که به برخی آنها اشاره می‌شود. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «وای بر بازرگانان امت من از: «نه، به خدا» و: «آری، به خدا» گفتن (یعنی قسم خوردن.) و وای بر صنعتگران امت من از امروز و فردا کردن.»[30] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «همانا کسی که با کمک قسم، کالای خود را بفروشد مورد خشم خداست.»[31]
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «ای توزین گر! وزن کن و اندکی بیافزای.»[32] یعنی هنگام فروش جنس، وقتی آن را وزن کردی مقداری جنس را بیشتر بده تا یقین به تمام و کمال بودن آن داشته باشی.
پیامبر خدا (ص) نهی فرمودند از اینکه کسی در معامله برادر مسلمان خود داخل شود.[33] یعنی نباید در معامله دو نفری که معامله می‌کنند دخالت کرد.
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هیچ یک از شما بر علیه معامله برادر دینی‌اش معامله نکند.»[34] یعنی در ستیز و لجبازی از برادر دینی خود معامله‌ای انجام ندهد.
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که اموالی که از روی خیانت تهیه شده دانسته بخرد همانند خودِ خائن است.»[35] مثلاً می‌داند این مالی که می‌خواهد بخرد دزدی است اگر آن را بخرد مانند سارق است.
معاملات و امور مالی و پولی قواعد بسیاری دارد که کسی که می‌خواهد بر اساس آنها اقدام کند باید آنها را یاد بگیرد تا به ربا و گناه گرفتار نشود. برای یادگیری آنها باید به کتاب‌های مربوط به موضوع روش کسب و کتاب‌های مشابه مراجعه شود.
[1] - من لا یحضره الفقیه، جلد ٤، صفحه ٣٧٧، حدیث ٥٧٨١
[2] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٢٠٢٣
[3] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١٣، صفحه ٢٩٤، حدیث ١٥٣٩٧
[4] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٢٠٧٣
[5] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٢٠٧٢
[6] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٢٠٣٤
[7] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٨، صفحه ٨٢، حدیث ٣٩
[8] - من لا یحضره الفقیه، جلد ٣، صفحه ٢٧٤، حدیث ٣٩٩٣
[9] - نهج الفصاحه، صفحه ٧٥٤، حدیث ٢٩٣٧
[10] - میزان الحکمه، جلد ٣، حدیث ٤١٧٣
[11] - وسائل الشیعه، جلد ١٧، صفحه ٤٥٩، حدیث ٢٢٩٩٣
[12] - وسائل الشیعه، جلد ١٧، صفحه ٤٢٤، حدیث ٢٢٩٠٢
[13] - وسائل الشیعه، جلد ١٧، صفحه ٤٢٥، حدیث ٢٢٩٠٥
[14] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ١٠٠، صفحه ١٠٧، حدیث ٦
[15] - نهج الفصاحه، صفحه ٢٢١، حدیث ٣٤٧
[16] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ١٠٠، صفحه ١٧٠، حدیث ٢٧
[17] - من لا یحضره الفقیه، جلد ٤، صفحه ١٢، حدیث ٤٩٦٨
[18] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ١٠٠، صفحه ١٢٩، حدیث ٧
[19] - من لا یحضره الفقیه، جلد ٤، صفحه ١٠، حدیث ٤٩٦٨
[20] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ١٠٠، صفحه ١٠٤، حدیث ٥٧
[21] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٥، صفحه ٢٧٣، حدیث ١
[22] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٧٥، صفحه ٥٤، حدیث ١٠٠
[23] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ١٠٠، صفحه ٩٥، حدیث ١٨
[24] - کنزالعمال، جلد ٤، صفحه ٥٩
[25] - کنزالعمال، جلد ٤، صفحه ٦٠
[26] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ١٠٠، صفحه ١٠٢، حدیث ٤٥
[27] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١٣، صفحه ٢٩٨، حدیث ١٥٤١٠
[28] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٢٠٤٣
[29] - وسائل الشیعه، جلد ٢٠، صفحه ٤٦، حدیث ٢٤٩٩٥
[30] - وسائل الشیعه، جلد ١٧، صفحه ٤٢٠، حدیث ٢٢٨٩٢
[31] - وسائل الشیعه، جلد ٢٣، صفحه ٢١٦، حدیث ٢٩٤٠٢
[32] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٢٠٤٥
[33] - وسائل الشیعه، جلد ١٧، صفحه ٤٥٩، حدیث ٢٢٩٩٢
[34] - مفردات الفاظ قرآن (مفردات راغب اصفهانی)، جلد ١، صفحه ٣٢٧
[35] - وسائل الشیعه، جلد ١٧، صفحه ٣٣٣، حدیث ٢٢٦٩٢
