بسمِ الله الرّحمنِ الرّحیمِ
(این صفحه از وبلاگ ارتباط دهنده همه مطالبی است که به صورت پُستهای مختلف درباره شناخت نوجوان و روش تربیت و ارتباط با او در این وبلاگ قرار داده شده است.)
سرآغاز
زنـدگی انسـان پـر از زیبـاییست و نوجـوانی یکی از زیبـاترین و با طراوت‌ترین دوره‌های زندگی انسان است. نوجوان در حال بزرگ شدن و هم‌زبان شدن با والدین خود و در حال تغییری است که والدینِ او دیگر میتوانند بر روی او حساب کنند، او را یاور خود بدانند و به او افتخار کنند.
اینکه نوجوان چقدر باعث افتخار و تکیه‌گاه خانواده خود میشود بستگی به نوع تربیت و عملکرد والدین او دارد. جوانی را دیدم که به پدر و مادر خود بی‌احترامی می‌کرد و با آنها به شکل بدی حرف می‌زد. این نوع برخورد او با والدین خود که اصل وجود او هستند برای من عجیب بود و مرا به فکر فرو برد.
همه میدانیم که هر انسان از ترکیب پدر و مادر خود به وجود می‌آید. وقتی در شکم مادر است به طور کامل از مادر خود اثر میپذیرد. بعد از به دنیا آمدن تا وقتی کودک است مطیع صددرصد پدر و مادر خود است بلکه آنها را مانند خدای خود دانسته و هر کاری را که آنها انجام دهند درست می‌داند. وقتی به دوره نوجوانی می‌رسد شروع به تغییر شخصیت داده و طرز رفتارش را از والدین خود که بزرگ‌تر خود می‌داند یاد می‌گیرد. بنابراین با توجه به این مراحل و اینکه ژن انسان از والدین خود است تقریباً تمام آنچه در شخصیت و رفتار هر انسان دیده میشود از پدر و مادر خود گرفته است.
با توجه کردن به این نوجوان دانستم که والدین او در دوره نوجوانی (که زمان تغییر شخصیتی نوجوان است) رفتارهای صحیح را به او یاد نداده‌اند؛ حالا که بزرگ شده رفتار غلط او همان چیزی است که در دوره کودکی و نوجوانی از والدین خود یاد گرفته و اکنون به آنها برمی‌گرداند.
واقعیت امر این است که بسیاری از والدین به خاطر درست عمل نکردن در زمان نوجوانیِ فرزند خود و تربیت اشتباه او، وضعیتی را به وجود می‌آورند که وقتی فرزندشان بزرگ شد و قدرت گرفت هر آنچه از والدین خود یاد گرفته به آنها برمی‌گرداند و برای پدر و مادر خود مشکلاتی به وجود می‌آورد و انتظاری را که از او دارند برآورده نمی‌کند.
یک جوان هر آنچه هست آن چیزی است که از والدین خود گرفته است. اگر خوب است به خاطر ژنتیکی که از آنها ارث برده و روش تربیت آنها در کودکی و نوجوانی است و اگر بد است هم به همین خاطر است.
یکی از بهترین زمانهایی که والدین میتوانند فرزند خود را تربیت کنند دوره نوجوانی است چراکه نوجوان در حال خروج از کودکی و ورود به بزرگ‌سالی و در حال فهمیدن مسائل مختلف زندگی است. یعنی نوجوان در حال تغییری است که طی آن مانند بزرگترها میشود.
نوجوانان در طول دوره نوجوانی، هم از نظر بدنی و هم از نظر شخصیتی تغییر می‌کنند. این تغییر به خاطر ترشح غده‌های مختلف در این سنین است. رشد ماهیچه‌ها، رشد استخوان‌ها، رشد سریعتر ساق‌های پا بخشی از تغییرات این دوره است. به علاوه حجم قلب به دو برابر افزایش پیدا کرده و مغز او آرام آرام رشد می‌کند.
نوجوان در دوره بلوغ، به خاطر تغییرات بدنی و روانی، بیش از هر دوره دیگر از زندگی‌اش دستخوش هجوم احساسات و دگرگونی‌های غیرمعمول و ظاهراً غیرعادی میشود. بنابراین:
اگر نوجوان از مقررات اطاعت نمی‌کند و از فرمان‌برداری خوشش نمی‌آید به دلیل حس استقلال‌طلبی اوست؛
اگر عیب‌جویی می‌کند و خرده‌گیر است به این دلیل است که نیروی تشخیص او رو به تکامل است؛
وسواس، ترس و تردیدش به دلیل نداشتن تجربه و مهارت کافی و عدم تشخیص درست از نادرست است؛
بی‌قراری، بی‌حوصلگی، پرسه زدن و وقت گذرانی نوجوان نشانه روح ناآرام و ناآگاهی نسبت به هدف زندگی است که او را بلاتکلیف و سرگردان کرده است. به همین دلیل برای رسیدن به خواسته‌های ناشدنی و خواسته‌های شدنی که باید صبر و تحمل بیشتری کند عجله می‌کند؛
ورزش‌های تند و حرکات هیجانی او به خاطر هیجان‌های شدید عاطفی است و روشی است برای تخلیه انرژی جمع شده و مصرف نشده تا به این وسیله آرامشی به دست آورد؛
در رؤیا سازی‌هایش جهان‌بینی، آینده‌نگری و آرزوهای او پنهان است. برای شناسایی آینده نامعلوم و برنامهریزی دلخواه و سازنده در تلاش است و در پی کمال مطلوب است.
نوجوان همه چیز می‌خواهد، اما نمی‌داند چه چیز باید بخواهد. فکر می‌کند همه چیز می‌داند اما چیزی نمی‌داند. در رؤیا و تخیل زندگی می‌کند اما با واقعیت روبروست.
نوجوان به طور دائم در حال تغییر و تکامل است. به همین دلیل ممکن است دیدگاه‌ها یا حالات متفاوت و متضادی در مواقع مختلف نسبت به یک موضوع از خود نشان دهد و تمایلات و خواهش‌های متضادی داشته باشد. مثلاً هم می‌خواهد با دوستان خود باشد هم به تنها بودن علاقه‌مند است یا اینکه گاهی بسیار پر شور و گاهی آرام و درون‌گراست.
او در مرز بین دو مرحله کودکی و بزرگ‌سالی قرار دارد و با فشارها و انتظارات خاص این دو دوره روبروست. نقش کودک و بزرگ‌سال برای هر کدام از آنها مشخص است اما نوجوان به درستی نمی‌داند چه باید بکند؛ چراکه بدن او بزرگ شده اما مهارت و توان بزرگ‌سالان را ندارد. بنابراین رفتارهای دوگانه از خود نشان می‌دهد. مسأله زمانی مشکل میشود که با توجه به رشد بدنی که داشته دیگران از او انتظاراتی دارند اما با توجه به عدم مهارت کافی، توانایی آن را در خود احساس نمی‌کند. مثلاً از او انتظار دارند به درستی خرید کند اما چون تجربه و مهارت کافی ندارد مانند یک کودک اشتباه می‌کند و از طرف بزرگترها سرزنش یا تحقیر میشود.
بنابراین هیچ یک از حالات نوجوان بی‌دلیل نیست. اگر بزرگ‌سالان از رفتارهای او دچار خشم و ناراحتی می‌شوند به خاطر ندانستن دلیل رفتارهای مختلف اوست. در حالی که نوجوان نیازمند عکس‌العمل پسندیده و مناسب از طرف بزرگترهای خود است حتی در مقابل رفتارهایی که عجیب به نظر می‌آید. مخصوصاً اینکه عکس‌العمل‌های به‌جا یا نابه‌جای والدین در شخصیت و رفتار نوجوان اثر گذاشته و او را اصلاح یا خراب می‌کند.
دانستن وضعیت تغییرات جسمی و روانی نوجوان توسط والدین و خود نوجوان، کمک می‌کند تا نسبت به این دوره آگاهی پیدا کرده و هنگام مواجه شدن با تغییرات ظاهری و شخصیتی او، آن را غیرعادی و بیمارگونه تلقی نکنند، بلکه تغییرات نوجوان را مرحله‌ای برای ورود به دنیای بزرگ‌سالی بدانند.
بنابراین، شناخت جنبه‌های مهم جسمی، روانی، اجتماعی، عقلانی و اخلاقی نوجوان این توانایی را به او و اطرافیان او می‌دهد تا روش صحیح برخورد با تغییرات به وجود آمده را بدانند و با شناخت جنبه‌های مختلف این دوره، باعث گذراندن این مرحله با اضطراب کمتر و آرامش بیشتری شوند. اگر والدین دلایل تغییرات نوجوان را به درستی بدانند هیچ‌گاه در برقراری ارتباط با او و رهبری و ارشاد او دچار مشکل نمی‌شوند و متوجه می‌شوند که زندگی با یک نوجوان نه‌تنها سخت نیست، بلکه بسیار دوست داشتنی و لذت‌بخش است چراکه او در حال ورود به دنیای بزرگ‌سالان و هم زبان شدن با والدین خود و توانمند شدن در درک آنهاست.
نوجوان برای رشد صحیح، احتیاج به مراقبت و آموزش دارد. اینکه نوجوان بزرگ شده است و قد بلند، بدن درشت و صدای قطور پیدا کرده است پس می‌تواند از عهده امور خود برآید فکر غلطی است؛ بلکه والدین باید او را همراهی کنند و مانند کودکی که به او راه رفتن یاد می‌دهند روش رفتار صحیح با امور مختلف زندگی را به او بیاموزند.
مقدمه
فرزند انسان ثمره زندگی مشترک و به وجود آمده از خود انسان است و خصوصیات بدنی و شخصیتی پدر و مادر از طریق ژن، به او منتقل شده است. این امر باعث میشود که انسان، فرزند خود را آیینه خود و نتیجه و خلاصه وجود خود ببیند. به همین دلیل انسان برای فرزند خود هر نوع فداکاری کرده و برای موفقیت و رشد او از خواسته‌ها و منافع خود نیز صرف‌نظر می‌کند.
از آنجا که فرزند نتیجه یک خانواده است، اگر به رشد و کمال برسد برای تمام خانواده مفید و ارزشمند است؛ اما اگر به خطا برود ثمره خانواده را از بین برده و برای تمام خانواده ضرر خواهد داشت.
همچنین از آنجا که فرزندان یک جامعه آینده‌سازان آن جامعه هستند و وضعیت آینده هر جامعه بستگی به فرزندان آن جامعه دارد فرزندانِ تربیت شده و رشد یافته باعث تعالی و کمال جامعه هم می‌شوند.
با توجه به اینکه دوره نوجوانی از مهم‌ترین دوره‌های شکل‌گیری شخصیت انسان است اگر والدین و مربیان، نوجوان را به درستی تربیت نکرده و او را در مسیر صحیحی قرار ندهند خسارت جبران ناپذیری بر خود نوجوان، بر خانواده و بر جامعه وارد خواهد شد.
پس با توجه به حساسیت و ویژگی خاص دوره نوجوانی، تربیت نوجوان یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که خانوادهها، مربیان و برنامه‌ریزان فرهنگی جامعه باید به آن بپردازند تا با تربیت نوجوانان، هم سلامت افراد، هم سلامت خانوادهها و هم سلامت جامعه را تأمین کنند.
مهم‌ترین مشخصه‌ای که دوره نوجوانی را دوره خاصی می‌کند تحول نوجوان از کودکی به جوانی است. با توجه به اینکه دوره‌های کودکی و جوانی خصوصیات کاملاً متفاوتی نسبت به هم دارند در دوره نوجوانی که در میان این دو دوره قرار دارد برای نوجوان آشفتگی و بهمریختگی شخصیتی و رفتاری به وجود می‌آید.
بنابراین در این تحول که نوجوان از کودکی خارج شده اما هنوز به جوانی و ثبات نرسیده، در او حالت تزلزلی به وجود می‌آید که اگر مدیریت نشود و برنامه‌ای برای عبور صحیح از این دوره وجود نداشته باشد باعث میشود نه تنها نوجوان به رشد صحیحی نرسد بلکه به انحراف کشیده شده و باعث ایجاد مشکلات و هزینه‌های مادی و غیرمادی شدیدی برای خانواده و جامعه شود؛ علاوه بر اینکه یک انسان هم از بین رفته است که خود بزرگ‌ترین خسارت است.
به عبارت دیگر تحول در نوجوان به این دلیل مشکل به وجود می‌آورد که نوجوان به حالاتی رسیده که احساس و ادعای بزرگ شدن دارد اما هنوز مهارت، استقامت و دانشی را که بتواند مانند افراد بزرگ‌سال عمل کند در او به وجود نیامده بنابراین او می‌خواهد مانند بزرگترها باشد اما نه خودش می‌تواند این گونه باشد و نه دیگران او را به این عنوان می‌پذیرند. این حالت باعث ایجاد اختلالات و اشکالات رفتاری و شخصیتی در نوجوان شده و گاه برای نوجوان بحران‌ساز میشود.
بنابراین نوجوانی دوره بسیار مهم است که در روایات ائمه علیهم السلام به آن اشاره شده است.
برای اینکه بتوانیم نوجوان خود را به درستی رشد داده و در مسیر تعالی و کمال قرار دهیم لازم است خصوصیات دوره نوجوانی را به درستی بشناسیم.
2- استقلال‌طلبی
3- علاقه به شناخت عالَم و فهم امور
روش تربیت نوجوان
دوره نوجوانی یکی از بهترین دوره‌های زندگی برای رشد و کمال انسان است و از آنجا که شالکه انسان در این دوره هنوز سفت نشده و آمادگی بیشتری برای تغییر دارد، تربیت او بسیار راحتتر و سریعتر اتفاق میافتد. بنابراین والدین و مربیان باید تلاش کنند نوجوان در این دوره به رشد کاملی برسد تا سعادت، آرامش و موفقیت را در زندگی دنیوی و اخروی به دست آورد.
با توجه به خصوصیات شخصیتی نوجوان، روش تربیت او خصوصیات ویژه‌ای دارد که باید مورد توجه قرار گیرد تا رشد و کمال او به راحت‌ترین و بی‌عیب‌ترین حالت صورت پذیرد. برای این منظور در این بخش ابتدا این موضوع بیان میشود که با توجه به خصوصیات شخصیتی نوجوانان، یک نوجوان چگونه باید باشد تا فردی رشد یافته محسوب شود. سپس در ادامه روش برخورد تربیتی والدین و مربیان با نوجوانان مطرح میشود تا معلوم شود برای اینکه والدین، نوجوان رشد یافته‌ای داشته باشند چگونه باید با او رفتار کنند.
با توجه به اینکه «رشد معنوی و اخلاقی نوجوان» و «رشد و بلوغ جنسی نوجوان» دو موضوع خاص در تربیت و تکامل نوجوانان هستند در ادامه مطالب، روش رفتار والدین و مربیان در ارتباط با این دو موضوع نیز مطرح میشود. پس از آن برای مطرح کردن خلاصه و نتیجه عملی همه مطالبی که بیان شد روش تربیت نوجوان جمع‌بندی میشود.
جمع بندی
بنابراین در یک بند با توجه به آنچه بیان شد در جمع‌بندی روش تربیت نوجوان میتوان گفت:
اگر والدین و مربیان، با نوجوان خود دوست شوند و آرام آرام مهارت و علم لازم را به نوجوان یاد داده و استقامت انجام کارها را در او ایجاد کنند، خطاها و اشتباهات او را تحمل کرده و با ادعای بزرگ شدن او کنار آمده و با شخصیت دادن، به او اهمیت دهند و برای رشد او برنامهریزی کرده و از او مراقبت کنند و به درستی او را وارد جامعه کنند، در این صورت نوجوان از این دوره به سلامت گذر کرده و رشد کافی برای دوره‌های بعدی زندگی خود پیدا خواهد کرد.
اقدامات عملی و برنامه تربیتی نوجوان
هدف از تربیت نوجوان، رساندن او به تمام ظرفیت‌های مادی و معنوی اوست. بنابراین محورهای برنامهریزی برای رشد نوجوان به طور کلی در دو شاخه آموزش زندگی صحیح و اقدام جهت پیاده‌سازی آن است.
ابعاد مختلف وجود هر انسان که باید برای تربیت آن برنامهریزی و اقدام شود سه بخش رفتاری، فکری و شخصیتی است. بخش رفتاری، کلیه اعمال و عملکرد فرد را که با بدن خود انجام می‌دهد و شامل رفتارهای فردی و اجتماعی است را شامل میشود. بخش فکری، کلیه تفکرات و اندیشه‌ها و علم و دانش و اموری از این قبیل را شامل می شود. بخش شخصیتی، کلیه امور مربوط به جان و قلب نوجوان که ویژگیهای شخصیتی و روانی، اخلاقیات و معنویات است را شامل میشود.
علاوه بر این سه بخش از وجود نوجوان، با توجه به اینکه نوجوان در شرایط خاصی قرار دارد باید در موضوعات دیگری که عبارتند از استعدادیابی، بلوغ جنسی و تفریحات سالم، برای او برنامهریزی و اقدام شود. زیرا، از آنجا که دوره نوجوانی دوره تحول و تغییر است باید استعدادهای نوجوان شناخته شده و متناسب با آنها برنامهریزی شود و با توجه به اینکه نوجوان در تحول مهمی به نام بلوغ جنسی قرار دارد در این موضوع نیز والدین باید برای او برنامه داشته باشند و با توجه به اینکه موضوعات تفریحی در شکل دادن شخصیت نوجوان بسیار مؤثرند و میتوانند باعث رشد شده یا زمینه‌های خروج از مسیر صحیح را برای او فراهم کنند در این زمینه نیز باید برای نوجوان برنامهریزی شود.
لازمه برنامهریزی صحیح، شناخت نوجوان است. بخش مهمی از مطالب این کتاب و کتاب‌های مشابه در موضوع ایجاد دانش در والدین و مربیان برای تربیت صحیح نوجوان است. به عبارت دیگر با مطالعه این کتاب، والدین و مربیان می‌آموزند که نوجوان چه شخصیتی دارد، هدف از تربیت او چیست، روش برنامهریزی برای رساندن نوجوان به هدف چیست و با چه اقداماتی میتوان نوجوان را به درستی تربیت کرده و به رشد و کمال رساند.
بنابراین به طور کلی برای تربیت نوجوان باید در شاخه‌های هفت‌گانه زیر برنامهریزی و اقدام شود:
١- رفتارهای فردی
٢- رفتارهای اجتماعی
٣- علم و تحصیل
٤- اخلاق و معنویت
٥- استعدادیابی
٦- بلوغ جنسی
٧- تفریحات سالم
موضوعات ذکر شده تمام مسائلی هستند که نوجوان با آنها در ارتباط است. بلکه میتوان گفـت چهار موضـوع اول تمام امور مربوط به تربیـت هر انسان را شامل می‌شوند؛ اما به دلیل شرایط خاص دوره نوجوانی، والدین و مربیان باید برای نوجوان در سه زمینه دیگر به طور ویژه برنامه داشته باشند. این تقسیم بندی هفت‌گانه در این فصل توضیح داده میشود.
موضوع برنامهریزی برای تربیت نوجوان را میتوان از جهت دیگری نگاه کرد؛ چراکه زندگی هر انسان در دو شاخه مادی و معنوی جریان دارد و هر یک از این دو، در دو شاخه عمومی و تخصصی می‌تواند باشد. علاوه بر آموزش و اقدام جهت زندگی صحیح مادی و معنوی، فرد در دوره نوجوانی وارد جامعه شده و روش ارتباط با جامعه را تجربه می‌کند.
با این تقسیم‌بندی تمام اموری که توسط والدین و مربیان باید برای نوجوان برنامهریزی و اقدام شود عبارت‌اند از:
١- برنامهریزی برای آموزش زندگی صحیح مادی و معنوی نوجوان.
٢- برنامهریزی برای درس و تحصیل نوجوان در دو بُعد عمومی و تخصصی.
٣- برنامهریزی برای اقدام به زندگی صحیح مادی نوجوان در دو بخش عمومی و تخصصی.
٤- برنامهریزی برای اقدام به زندگی صحیح معنوی نوجوان در دو بخش عمومی و تخصصی.
٥- برنامهریزی برای اقدام به زندگی صحیح اجتماعی نوجوان.
چنانچه دقت شود این تقسیم بندی، تقسیم بندی هفت‌گانه قبل را نیز شامل میشود و با آن اختلافی ندارد.
چنانچه والدین و مربیان موضوعات خاص دیگری را برای نوجوان لازم بدانند میتوانند با توجه به مطالب بیان شده و برنامه‌های عملی ارائه شده در این بخش، برای او برنامهریزی کنند.
برنامه عملی برای تربیت رفتارهای فردی نوجوان
برنامه عملی برای تربیت رفتارهای اجتماعی نوجوان
برنامه عملی برای علم و تحصیل نوجوان
برنامه عملی برای اخلاق و معنویت نوجوان
برنامه عملی برای استعدادیابی نوجوان
برنامه عملی برای بلوغ جنسی نوجوان
برنامه عملی برای تفریحات سالم نوجوان
برای همه والدین و مربیانی که در رشد و تربیت نوجوانان تلاش می کنند
آرزوی موفقیت و پیروزی دارم.