برنامه عملی برای تربیت رفتارهای فردی نوجوان

از مهم‌ترین موضوعاتی که نوجوان باید تربیت شود و راهکارهای صحیح آن را بیاموزد و به آن عمل کند رفتارهای فردی است. رفتارهای فردی تمام فعالیت‌هایی است که انسان به شخصه با آنها در ارتباط است و در موضوعات مختلف انجام می‌دهد.

این دنیا، عالم عمل است و با رفتار و عملکرد، آنچه در درون انسان است آشکار می‌شود و به موفقیت یا عدم موفقیت می‌رسد. نظام این دنیا چنین است که فرد به هر چه عمل کند حقیقت او مطابق آن شکل گرفته و درون او به همان شکل تغییر می‌کند. بنابراین اصلاح رفتارهای فردی بخش مهمی از تربیت انسان است.

به طور کلی هر انسان با پنج موضوع در ارتباط است که عبارت‌اند از «ارتباط فرد با خودش»، «ارتباط با خدا و معنویت»، «ارتباط با دیگران»، «ارتباط با طبیعت و عالم ماده» و «ارتباط با ماوراء الطبیعه». برای اینکه انسان رفتارهای فردی خود را به درستی انجام دهد باید روش رفتار با هر یک از این پنج شاخه را بداند و در هر یک از آنها به درستی عمل کند.

ارتباط فرد با خودش عبارت است از موضوعاتی که به خود مادی و بدن او مربوط است؛ موضوعاتی مانند بهداشت و سلامت، تغذیه، ورزش، نظم در زندگی، برنامه‌های تفریحی و اموری از این قبیل. ارتباط فرد با خدا عبارت است از معنویات انسان که با عنوان «اخلاق و معنویت» در همین بخش از کتاب توضیح داده می‌شود. ارتباط فرد با دیگران همان روابط اجتماعی است که هر فرد باید با آن آشنا شده و به درستی عمل کند و در همین بخش از کتاب توضیح داده می‌شود.

ارتباط فرد با عالم ماده عبارت است از روش برخورد با طبیعت و وسایل مادی اطراف خود. ارتباط فرد با ماوراء الطبیعه عبارت است از اموری مانند آخرت، از دنیا رفتگان و اموری از این قبیل که جزو ماوراء الطبیعه هستند. در این کتاب به دو موضوع آخر به صورت خاص پرداخته نمی‌شود.

یکی از مهمترین این موارد که بر دیگر موضوعات اثر دارد ارتباط فرد با خودش و زندگی صحیح مادی است. همه انسان‌ها باید طی زندگی خود در این دنیا بیاموزند که چگونه باید با دنیای مادی ارتباط داشته و با بدن خود چه رفتاری داشته باشند. پس از یادگیری این موضوع باید به صحیح‌ترین روش با بدن خود و عالم ماده ارتباط برقرار کنند. بهترین زمانی که در این موضوع فرد می‌تواند آموزش ببیند و عمل به آن در او پایه­ریزی شود دوره نوجوانی است.

واضح است که والدین و مربیان می‌توانند برنامه‌های بسیاری را در این موارد طرح‌ریزی و اقدام کنند که بخشی از آنها در این کتاب بیان می‌شود. در حالی که نوجوان آموزش‌های لازم را برای شناخت خود و زندگی صحیح مادی خود به دست می‌آورد والدین و مربیان باید برای او برنامه‌هایی داشته باشند تا با اقدام به آنها عملاً به زندگی صحیح مادی بپردازد.

 

برنامه اعمال روزانه

چگونگی رفتار صحیح با هریک از پنج موضوع اشاره شده که موارد ارتباط انسان با امور مختلف است روش‌هایی دارد که والدین و مربیان باید طبق آنچه تاکنون بیان شد روش برخورد صحیح با هر یک را به نوجوان یاد دهند و به او کمک کنند تا به آنها عمل کند. این امور بسیار گسترده بوده و یادگیری و توانمند شدن در برخورد صحیح با آنها زمان زیادی می‌برد. برای اینکه این کار راحت‌تر شده و به آرامی در نوجوان شکل گرفته و عملی شود نوجوان باید طی برنامه‌هایی اقدام کند.

برای راحتـی کار والدین و نوجوانان، برنامه‌هایی با عنوان «برنامه اعمال روزانه» تنظیم شده است و در این کتاب ارائه می‌شود. این برنامه­ها باید مطابق آنچه در ادامه می آید به نوجوان داده شده و اقدام به آنها از او خواسته شود.

برنامه اعمال روزانه مجموعه کارهایی است که نوجوان باید هر روز انجام دهد تا هر آنچه در مورد رشد و تربیت او بیان شد اتفاق بیافتد. این اعمال از کم به زیاد و از ضعیف به قوی تنظیم شده است تا نوجوان را به مرور زمان و بدون سختی و فشار به رشد برساند. این روش باعث می‌شود نوجوان وظایف خود را به طور منظم و دائم انجام داده و آنها را فراموش نکند.

این برنامه‌ها برای این تنظیم شده‌اند که برنامه‌ریزی برای والدین مطابق آنچه تاکنون در این کتاب بیان شد ساده شده و با وجود این برنامه‌ها، عملاً بتوانند از نوجوان خود کارهای لازم را بخواهند. این برنامه‌ها به شکلی تنظیم شده‌اند که در مراحل مختلف، اعمال مادی، معنوی و آموزشی به ­ترتیب از ساده به پیشرفته از نوجوان خواسته شود.

پس از عمل به این برنامه‌ها، نوجوان مورد ارزیابی قرار گرفته و میزان عملکرد صحیح نوجوان مشخص می­شود. به این ترتیب هم عملکرد نوجوان کنترل شده، هم زمینه‌های رشد او فراهم می‌شود و هم با تشویقی که بر اساس امتیازاتِ به دست آمده از نوجوان صورت می‌پذیرد والدین فضای مثبت و جذابی را برای رشد و تربیت نوجوان به وجود می‌آورند.

برنامه‌های روزانه در سی مرحله تنظیم شده است که پس از انجام تمام این سی مرحله، نوجوان به رشد تحصیلی، علمی، فردی، اجتماعی و معنوی می‌رسد. بنابراین چنانچه این برنامه‌ها به درستی انجام شوند نوجوان در تمام ابعاد و زمینه‌ها به رشد خواهد رسید.

پس از انجام این سی مرحله، نوجوان در انجام موضوعات فردی، اجتماعی و تحصیلی به قدری قوی شده و دارای توانایی منظم بودن و با برنامه زندگی کردن می‌شود که می‌تواند در بقیه مراحل زندگی و در سنین بزرگسالی برای خودش برنامه‌ریزی کرده و به رشد و کمال برسد.

این برنامه‌ها به شکلی تنظیم شده‌اند که والدین و مربیان می‌توانند به ساده‌ترین شکل به نوجوان برنامه داده و از او عمل و رشد بخواهند. روش اقدام والدین و مربیان در کنترل و جهت‌دهی نوجوان برای انجام برنامه‌ها بسیار مهم است. در این زمینه باید مجموعه مطالبی که در فصل‌های قبل این کتاب بیان شد را مطالعه کرده و سعی کنند آنها را به درستی انجام دهند و در صورت نیاز با افراد متخصص مشورت نمایند.

این برنامه‌ها به نحوی تنظیم شده‌اند که والدین به مشکلی برنخورند اما عملکرد اشتباه والدین می‌تواند باعث دل‌زده شدن نوجوان از این اعمال شود. بنابراین توجه و عمل به مطالب تذکر داده شده و روش اقدام این برنامه­ها که در ادامه بیان می­شود برای والدین و مربیان مهم و ضروری است.

والدین و مربیان می‌توانند با توجه به امتیازات به دست آمده نوجوان را تشویق کرده و به او جایزه دهند. دادن امتیاز و جایزه برای این است که نوجوان تشویق شود تا برنامه‌ها را به درستی و کامل انجام دهد. به عنوان مثال والدین می‌توانند پولی را که به صورت هفتگی به نوجوان می‌دهند متناسب با مقدار امتیازی که نوجوان از برنامه‌ها به دست می­آورد باشد. یا به نوجوان بگویند که اگر مثلاً پنج هزار امتیاز گرفت به او هدیه‌ای که علاقه دارد می‌دهند. مزیت این نوع اقدام این است که نوجوان یاد می‌گیرد در مقابل تلاشی که می‌کند اجر و پاداش دریافت کند.

پس از گذر از هر پنج مرحله از مراحل سی‌گانه، باید به طور خاص دقت شود که آیا موضوعاتی که در برنامه‌ها ارائه شده در نوجوان تغییر و آموزشی را ایجاد کرده یا نه. چنانچه تغییرات خواسته شده پس از هر پنج مرحله در نوجوان به وجود آمده باشد نوجوان می‌تواند وارد مرحله بعد شود در غیر این صورت باید در مرحله کنونی توقف کند تا با برنامه‌ریزی والدین و مربیان و دقت بیشتر در انجام اعمال، اشکالات او حل شود.

پس از گذر از مرحله دهم و بیستم، والدین و مربیان می‌توانند هدیه‌ای ویژه برای تشویق و ارزش‌گذاری به نوجوان دهند و اگر در مجموعه‌های فرهنگی این برنامه‌ها به نوجوانان ارائه می‌شود این تشویق می‌تواند به صورت مفصل‌تر و در میان دیگر نوجوانان صورت پذیرد تا باعث افتخار او شود.

مراحل سی­ گانه اعمال روزانه نوجوان در این بخش ارائه شده است.

 

محاسن و نتایج اجرای برنامه روزانه

با توجه به توضیحات ارائه شده اجرای برنامه اعمال روزانه دارای محاسن و نتایجی است که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

1-   بهره‌برداری صحیح و مفید از دوره نوجوانی.

2-   رشد مرحله به مرحله و آرام در جهت رسیدن به تعالی با کمترین سختی و فشار.

3-   رشد و تعالی نوجوان در همه ابعاد و زمینه­ها.

4-   ایجاد معنویت و ارتباط با خدا در نوجوان و رشد اخلاقی و کمال انسانی در او.

5-   مشخص شدن نقاط ضعف نوجوان و روش از بین بردن آنها.

6-   یادگیری و انجام رفتار صحیح فردی.

7-   به دست آوردن علم مورد نیاز نوجوان در زمینه‌های مختلف.

8-   داشتن برنامه در تمام زمینه­های زندگی و دانستن وظایف خود.

9-   یادگیری روش مدیریت زندگی خود.

10- برقراری نظم در زندگی نوجوان.

 

روش اقدام

با توجه به توضیحات بیان شده، برنامه‌های روزانه باید به شکل زیر اقدام و کنترل شوند:

1-    این برنامه‌ها را والدین و مربیان باید از ابتدای دوره نوجوانی به نوجوان ارائه دهند اما چنانچه نوجوانی از سن بالاتر بخواهد به این برنامه‌ها عمل کند باید مشخص شود که آمادگی شروع انجام این برنامه­ها را از کدام مرحله دارد. نوجوان باید از مرحله‌ای وارد شود که کمتر از هشتاد درصد آن را عمل می‌کند. یعنی مراحلی را که بیش از هشتاد درصد آنها را عمل می‌کند کنار گذاشته و از اولین مرحله‌ای که کمتر از هشتاد درصد آن را عمل می‌کند شروع کند.

2-    والدین و مربیان باید توضیحاتی را که نوجوان در مورد روش انجام هر بند نیاز دارد به او بدهند تا نوجوان بداند دقیقاً چگونه اعمال را انجام دهد.

3-    این برنامه‌ها روزانه هستند یعنی هر روز باید اعمالی را نوجوان انجام داده و به خود امتیاز دهد اما برای راحتی کنترل، بهتر است برنامه‌ها در فرم‌هایی به صورت هفتگی تنظیم شده و نوجوان در پایان هفته، مورد ارزیابی قرار گیرد.

4-       برای هر یک از بندهای برنامه‌ها، امتیازی مشخص شده است که پس از جمع‌بندی در آخر هفته امتیاز کل هفته مشخص می‌شود.

5-    چنانچه امتیاز هر مرحله از حد مشخصی (که در هر برنامه مشخص شده) کمتر باشد در آن مرحله باقی می‌ماند. زمانی نوجوان می‌تواند وارد مرحله بعد شود که مجموع کل امتیاز او در چهار هفته پشت سر هم از مقداری که مشخص شده بیشتر باشد.

6-    والدین و مربیان نباید حالت مچ‌گیری داشته باشند و باید حالتی را پیش بیاورند که نوجوان احساس کند آنها به دنبال رشد او هستند و مانند پدری مهربان موفقیت او را می‌خواهند.

7-    امتیاز «موضوعات یادگیری» توسط مربی داده می­شود اما بقیه امتیازات توسط خود نوجوان داده شده و توسط والدین تأیید می‌شود. در دادن امتیاز نوجوان به خود، باید به او اعتماد کرد. والدین و مربیان با نظارت مستقیم و غیرمستقیم می‌توانند دقت کنند که آیا نوجوان کارهای خود را به درستی انجام می‌دهد یا نه و در صورت نیاز، تذکرات لازم را به او بدهند. مثلاً وقتی نوجوان امتیاز مسواک زدن را به خود داده اما دندان او تمیز نیست والدین می‌توانند به او تذکر دهند که آن عمل را درست انجام دهد و در صورت صلاحدید امتیاز مسواک زدن را به او ندهند.

8-    از آنجا که والدین باید به­ کارهای نوجوان نظارت کرده و در آخر هفته امتیاز داده شده توسط نوجوان را مورد تأیید قرار دهند چنانچه نیاز به تغییر و تصحیح امتیازاتی که خود نوجوان به خودش داده باشد پس از دادن توضیحات لازم و اصلاح امتیازات توسط خود نوجوان، والدین باید کارهای او را تأیید کنند. والدین باید دقت کنند که از سختگیری بیش از حد خودداری کنند. یعنی وقتی نوجوان اصرار دارد که وظیفه خود را به درستی انجام داده اجازه دهند امتیاز آن کار را به خود بدهد اما تذکر لازم را برای هفته بعد نیز به او بدهند. از طرف دیگر والدین باید از تعارف و کوتاه آمدن بیش از حد خودداری کنند چراکه در این صورت به مرور زمان این برنامه‌ها اثر خود را از دست می‌دهند.

9-    از مرحله بیستم به بعد باید به نوجوان توضیحاتی داده شود که بفهمد این برنامه‌ها را نباید برای امتیاز انجام دهد بلکه باید برای رشد و تعالی خود به این برنامه‌ها عمل کند.

10-  بهتر است این برنامه‌ها توسط والدین و مربیان تغییر نکند اما چنانچه نوجوانی به خاطر ویژگی‌های خاصی که دارد (مثلاً به خاطر وضعیتی که دارد باید بیشتر درس بخواند) والدین می‌توانند بعضی از بندهای برخی از برنامه را مقداری تغییر دهند؛ اما باید مراقب باشند که به کل برنامه صدمه نزنند.

11-   اعمالی که موارد مشابه دارند را می‌توان با اقدامات مشابه جایگزین کرد. مثلاً در تابستان یا مواقعی که نوجوان درس ندارد می‌توان مطالعه غیر درسی را جایگزین مطالعه درسی نمود.

12-  چنانچه نوجوانی بر موضوعات آموزشی مسلط باشد می‌تواند در کلاس‌های آموزشی شرکت نکرده و با تأیید والدین و مربیان امتیاز آن موضوع آموزشی را بگیرد.

13-  در مراحلی از برنامه‌ها که در مورد انجام بازی‌های کامپیوتری است وسایل دیگر بازی­های الکترونیکی (مانند پی­ اس­ پی و …) جزو بازی کامپیـوتری محسـوب می­شوند.