امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر به معنی درخواست انجام کار درست یا انجام ندادن کار غلط از کسی است که کار درست را ترک کرده یا کار غلط را انجام می‌دهد. درخواست انجام کار نیک و درخواست انجام ندادن کار بد از دیگران باعث زندگی بهتر و محکم شدن پایه‌های دین‌داری در میان مردم می‌شود؛ بنابراین امر به معروف و نهی از منکر ارزش و اهمیت فوق‌العاده‌ای نسبت به دیگر دستورات دینی دارد.

امر به معروف و نهی از منکر دو خصوصیت رفتاری اجتماعی هستند و در صورتی که انجام کار نیک یا ترک کار بد از واجبات الهی باشند امر به معروف و نهی از منکر برای کسی که شرایطش را داشته باشد شرعاً واجب است. امر و نهی نسبت به امور غیر واجب، در صورتی که فردِ امر و نهی کننده شرایط لازم و توانایی صحیح امر و نهی را داشته باشد مستحب بوده و واجب نیست، بلکه از باب تربیت و رشد معنویِ افراد جامعه بهتر است انجام شود.

خداوند در قرآن می‌فرماید «وَ لْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلی الخَْیرِْ وَ یَأْمُرُونَ بِالمَْعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُون‏»^[1] یعنی «باید از میان شما گروهی باشند که به خیر دعوت کنند و به خوبی فرمان دهند و از بدی بازدارند، اینان رستگاران‌اند.»

در جای دیگر می‌فرماید «کُنتُمْ خَیر أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ»^[2] یعنی «شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدید آمده است، به خوبی فرمان می‌دهید و از بدی بازمی‌دارید و به خدا ایمان دارید.» در این آیه امر به نیکی و نهی از بدی را دلیل بر بهترین امت بودن بیان فرموده است.

همچنین می‌فرماید «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَر»^[3] یعنی «مردان مؤمن و زنان مؤمن بعضی دوستان بعضی دیگرند، به نیکی امر می‌کنند و از بدی نهی می‌کنند.» یعنی چون دوستان هم هستند همدیگر را امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند.

با توجه به تمام مزایا و اهمیتی که امر به معروف و نهی از منکر دارد باید هر فرد مسلمان شناخت کاملی نسبت به این موضوع داشته باشد. توضیح کامل این واجبات الهی در رساله‌های توضیح­المسائل مراجع تقلید و در کتاب‌های توضیح گناهان کبیره بیان شده است. در این کتاب فقط اهمیت موضوع و احادیثی پیرامون آن بیان می‌شود.

امام علی (ع) می‌فرمایند: «امر به معروف بر‌ترین کار‌های مردم است.»^[4] ایشان می‌فرمایند: «همه کار‌های خوب و جهاد در راه خدا، در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر نیست مگر همچون آب دهانی که در دریایی ژرف انداخته شود.»^[5]

امام علی (ع) می‌فرمایند: «ماندگاری شریعت به امر به معروف و نهی از منکر و بر پا داشتن حدود [الهی] است.»^[6] ایشان می‌فرمایند: «خداوند ایمان را برای پاک‌سازی دل از شرک و نماز را برای پاک شدن از تکبر … امر به معروف را برای اصلاح عموم مردم ناآگاه و نهی از منکر را برای بازداشتن بی‏خردان از زشتی‏ها … واجب کرد.»^[7]

پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «گروهی هستند که نه پیامبرند و نه شهید ولی مردم [در روز قیامت] به مقامی که خداوند به خاطر امر به معروف و نهی از منکر به آنها داده غبطه می‌خورند.»^[8]

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که امر به معروف و نهی از منکر کند جانشین خدا در زمین و جانشین رسول اوست.»^[9] امام علی (ع) می‌فرمایند: «کسی که منکَر را با قلب و دست و زبان خود انکار نکند مرده‌ای است میان زندگان.»^[10]

امام رضا (ع) می‌فرمایند رسول خدا (ص) همواره می‌فرمودند «هرگاه امت من از انجام امر به معروف و نهی از منکر سرپیچی کنند و آن را به یکدیگر واگذار نمایند، گویا با خداوند اعلان جنگ داده‌اند.»^[11] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «کسی که توانائی نهی از منکر داشته باشد و نهی از منکر نکند، دوست دارد که خداوند اطاعت نشود و کسی که نافرمانی خدا را دوست داشته باشد آشکارا با خداوند دشمنی کرده است.»^[12]

پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «جبرئیل نزد من آمد و گفت: ‌ای احمد! اسلام ده بخش است … هفتمین بخش آن امر به معروف است و آن [نشانه] وفا [ی به دین] است و هشتمین آن نهی از منکر است و آن حجت [بر خطاکاران] است. …»^[13]

امام علی (ع) می‌فرمایند: «به خوبی فرمان ده تا اهل آن باشی؛ زیرا تمامیت و کمال کار‌ها نزد خداوند تبارک و تعالی امر به معروف و نهی از منکر است.»^[14] بنابراین کسانی به طور کامل اهل نیکی هستند که به قدری در نیکی رشد کرده باشند که بتوانند دیگران را به آن ارشاد کنند. امر به معروف و نهی از منکر کار‌ها را نزد خداوند به کمال می‌رساند.

آنچه در با هم بودن مهم است این است که افرادی که با هم هستند در خیر و نیکی با هم باشند و در خیر و نیکی همدیگر را کمک کنند. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «خیر در میان مردم از بین نخواهد رفت تا وقتی که امر به معروف و نهی از منکر کنند و در نیکی و پرهیزکاری یکدیگر را یاری رسانند.»^[15] امام علی (ع) بر یاری کردن یکدیگر در طاعت خدا تأکید فرموده و می‌فرمایند: «آگاه باشید که خواری در راه اطاعت خدا به عزت نزدیک‌تر است از یاری کردن یکدیگر برای نافرمانی خدا.»^[16]

لازمه امر به معروف و نهی از منکر این است که فرد کار‌های خوبی را که خداوند نیک دانسته نیک بداند و کار‌های بدی را که خدا بد دانسته بد بداند در غیر این صورت مبنا و اساس دین‌داری را ندارد. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «آنکه کار‌های خوب را به دل نیک نشمارد و کار‌های زشت را به دل ناپسند نداند، چنان واژگونه گردد که بالای او پایین و پایین او بالا شود.»^[17] این اتفاق در گذر روزگار و ابتلائاتی که برای او پیش می‌آید واقع می‌شود. امام علی (ع) می‌فرمایند: «کسی که ظلم می‌کند و کسی که راضی به ظلم کردن باشد و کسی که کمک به ظالم می‌کند هر سه شریکان ظلم محسوب می‌شوند.»^[18]

عواملی برای انسان وجود دارند که باعث امر به معروف و نهی از منکر نکردن می‌شوند. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «دو مستی شما را فرا گرفته است، مستی عشق به زندگی و مستی نادانی؛ در چنین وضعی امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کنید.»^[19]

امر به معروف و نهی از منکر اثراتی دارد یکی از آنها اثرات فردی است. یکی از آن اثرات این است که خود امر و نهی کننده را اهل انجام معروف و ترک منکر می‌کند. این مسئله بسیار مهم است و شاید یکی از دلایلی که بر این دو واجب الهی تأکید بیشتری شده همین موضوع باشد. امام علی (ع) می‌فرمایند: «امر به معروف کن تا از اهل معروف شوی.»^[20]

پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «کسی که دیگران را به کار نیک راهنمایی کند گویا خود، آن را انجام داده است.»^[21] ایشان می‌فرمایند: «هر که دیگری را به کار نیکی امر کند یا او را از کار زشتی بازدارد یا اینکه او را به خیری راهنمایی کند و یا اشاره به امر خیری داشته باشد در آن کار نیک شریک خواهد بود.»^[22]

از اثرات فردی امر به معروف و نهی از منکر عزیز شدن فرد است. امام باقر (ع) می‌فرمایند: «امر به معروف و نهی از منکر دو مخلوق از مخلوقان خداوند هستند؛ هر که آن دو را یاری کند خداوند او را عزیز و آقا گرداند و هر که آن دو را خوار نماید خداوند او را خوار و ذلیل کند.»^[23]

از اثرات امر به معروف و نهی از منکر اثرات آخرتی آن است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «امر به معروف و نهی از منکر نه اجلی را نزدیک می‌کنند و نه از روزی کم می‌‏نمایند بلکه ثواب را دو چندان و پاداش را بزرگ می‌سازند و بر‌تر از امر به معروف و نهی از منکر سخن عادلانه‌ای است که نزد حاکمی ستمگر گفته شود.»^[24] رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «امر به معروف کنید و از کار‌های زشت نهی کنید در غیر این صورت عذاب خدا همه شما را فرا خواهد گرفت.»^[25] این عذاب هم می‌تواند دنیوی باشد و هم آخرتی.

امام باقر (ع) می‌فرمایند: «خدای تعالی به شعیب پیامبر وحی فرمود که: من صد هزار نفر از قوم تو را عذاب خواهم کرد، چهل هزار نفر از بدکاران را و شصت هزار نفر از نیکانشان را. شعیب (ع) عرض کرد: پروردگارا! بدکاران سزاوارند اما نیکان را چرا؟ خدای عزّوجل به او وحی فرمود که: آنان با گناهکاران راه آمدند و به خاطر خشم من به خشم نیامدند.»^[26]

از اثرات مهم امر به معروف و نهی از منکر اثرات اجتماعی آن است. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هرگاه (مردم) امر به معروف و نهی از منکر نکنند و از نیکان خاندان من پیروی ننمایند خداوند بدهای آنها را بر آنان مسلط گرداند و نیکانشان دعا کنند امّا دعایشان مستجاب نشود.»^[27] یعنی نیکانشان دعا می‌کنند تا از دست بدان نجات یابند اما دعایشان مستجاب نمی‌شود.

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «خیر از میان امت من از بین نمی‌رود تا زمانی که امر به معروف و نهی از منکر کرده و در کار‌های نیک همکاری داشته باشند و اگر چنین نکنند برکت از میان آنها رفته و بعضی (از بدان) بر بعض دیگر (مردم دیگر) مسلط می‌شوند در حالی که یاوری در آسمان و زمین نخواهند داشت.»^[28]

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «هرگاه مردمی در برابر زشت کاری‌هایی که در میانشان صورت می‌گیرد دم فرو بندند و آن را تغییر ندهند، زود باشد که خداوند عزّوجل کیفر خود را شامل همه آنها سازد.»^[29]

امام باقر (ع) می‌فرمایند: «امر به معروف و نهی از منکر راه و روش پیامبران و شیوه صالحان است و فریضه بزرگی است که دیگر فرایض به واسطه آن بر پا می‌شود، راه‌ها امن می‌گردد و درآمد‌ها حلال می‌شود و حقوقِ پایمال شده به صاحبانش برمی‌گردد؛ زمین آباد می‌شود و حق از دشمنان گرفته می‌شود و کار‌ها سامان پیدا می‌کند.»^[30]

امام علی (ع) می‌فرمایند: «هر که امر به معروف کند به مؤمن نیرو می‌بخشد و هر که نهی از منکر نماید بینی منافق را به خاک مالیده و از مکر او در امان می‌ماند.»^[31] یعنی امر به معروف باعث قوت گرفتن نیکان و نهی از منکر باعث ضعیف شدن بدان می‌شود.

امر به معروف و نهی از منکر وظیفه هر فرد مؤمن و مسلمان است که اگر شرایطش را داشته باشد باید انجام دهد. کسانی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند باید افراد دانا و با تجربه‌ای باشند که با حالت دلسوزی این کار را انجام دهند نه با غرض‌ورزی و دشمنی یا به روشی که باعث خودداری دیگران از کار نیک و انجام کار بد شود.

امام صادق (ع) در نامه‌ای به شیعیان نوشتند «باید افراد پخته و خردمند شما برای نادانان و ریاست طلبان دل بسوزانند [و نصیحت و ارشادشان کنند] وگرنه لعن و نفرین من به همه شما می‌رسد.»^[32] چنانچه توجه شود ارشاد افراد نادان را به عهده افراد با تجربه و عاقل قرار داده است.

از امام صادق (ع) سؤال شد: آیا امر به معروف و نهی از منکر بر همه امت واجب است؟ حضرت فرمودند «واجب نیست.» عرض شد: چرا؟ ایشان فرمودند «زیرا این کار بر عهده کسی است که قدرت داشته باشد، از او حرف‌شنوی داشته باشند و خوب را از بد تشخیص دهد؛ نه بر افراد ناتوانی که راه و چاه را تشخیص نمی‌دهند و نمی‌دانند از چه به چه دعوت کنند، به باطل یا به حق. دلیل این حرف این سخن خداوند عزّوجل از کتاب اوست که می‌فرماید^[33]: باید از میان شما گروهی باشند که به خیر دعوت کنند.»^[34]

کسی که می‌خواهد امر به معروف و نهی از منکر کند باید با روش خوب و رفتار خوش این کار را انجام دهد. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «کسی که امر به معروف می‏کند، باید این کار را با شیوه خوبی انجام دهد.»^[35] امام علی (ع) می‌فرمایند: «آدم بدکار را به وسیله کار نیک خود اصلاح کن و با سخن زیبایت دیگران را به کار خیر راهنما باش.»^[36]

در احادیث شرایط دیگر امر به معروف و نهی از منکر بیان شده است. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «امر به معروف و نهی از منکر نکند مگر کسی که سه خصلت در او باشد: در امر و نهی خود مدارا کند، در امر و نهی خود میانه‌روی نماید و به آنچه امر و نهی می‌کند دانا باشد.»^[37] بنابراین کسی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کند باید این سه کار را انجام دهد.

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «کسی می‌تواند امر به معروف و نهی از منکر کند که دارای سه صفت باشد: به آنچه امر می‌کند عمل کند و از آنچه نهی می‌کند اجتناب نماید، در امر کردن و نهی نمودن میانه‌روی را پیشه خود کند و از روی دل‌سوزی و مهربانی و با مدارا امر و نهی کند.»^[38]

از آنجا که در امر به معروف و نهی از منکر باید اثرگذاری باشد در بیشتر مواقع خوش برخوردی اثرگذار است اما در بعضی مواقع باید با چهره در هم کشیده رفتار کرد تا امر و نهی اثر داشته باشد. امام علی (ع) می‌فرمایند: «رسول خدا (ص) به ما امر فرمودند که با گناهکاران با چهره‌ای در هم کشیده برخورد کنیم.»^[39]

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «با نفرت از گناهکاران، به خداوند متعال نزدیک شوید و با این افراد با ترش‌رویی برخورد کنید و با خشم گرفتن بر آنان خشنودی خدا را بجویید و با دوری کردن از آنها به خدا نزدیک شوید.»^[40]

در همین موضوع امام صادق (ع) می‌فرمایند: «هرگاه خبردار شدید که مردی کار خلافی می‌کند نزد او بروید و بگویید: فلانی! یا از ما کناره‌گیری و دوری کن یا از این کار خلاف دست بردار. اگر دست برنداشت از او دوری کنید.»^[41]

این توصیه یکی از روش‌های اقدام برای امر به معروف و نهی از منکر است. روش‌های مختلفی برای امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد که با شرایط و موقعیت‌های مختلف متفاوت می‌شود. کسی که می‌خواهد امر به معروف و نهی از منکر کند باید مهارت انجام آن را داشته باشد تا هم اثرگذار باشد و هم مشکلی به وجود نیاورد.

برای امر به معروف و نهی از منکر لوازم و شرایط فردی و اجتماعی وجود دارد از جمله اینکه در صورتی نهی از منکر واجب می‌شود که گناه آشکارا و در عموم صورت پذیرد. امام صادق (ع) در مورد این حدیث پیامبر خدا (ص) که فرمودند: «اگر آدمی گناه را پنهانی انجام دهد، جز به گناهکار زیان نمی‌زند، ولی اگر آشکارا انجامش دهد و کسی به او اعتراض نکند زیانش به همگان می‌رسد.» فرمودند «علتش این است که او با گناه آشکار خود، دین خدا را تحقیر می‌کند و دشمنان خدا از او سرمشق می‌گیرند.»^[42]

از مراحل تکمیلی و نه واجب در امر به معروف و نهی از منکر این است که خود فرد قلباّ از منکر بدش بیاید و معروف را دوست داشته باشد. امام علی (ع) می‌فرمایند: «هرگاه یکی از شما کار زشتی را مشاهده کرد و توان آنکه با دست و زبان از آن جلوگیری کند نداشت، با دل خود آن را انکار کند و خداوند از نیت صادقانه او آگاه باشد (نیت صادقانه‌ای داشته باشد)، آن کار ناپسند را به حقیقت انکار کرده است.»^[43]

پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که از شما منکری ببیند باید با دست و اگر نتوانست با زبان و اگر نتوانست با قلبش آن را تغییر دهد که پایین‌ترین درجه ایمان همین (انکار قلبی) است.»^[44] یعنی قلباّ به آن گرایش نداشته و آن را از درون خود انکار کند.

از مراحل تکمیلی دیگر در امر به معروف و نهی از منکر این است که خود فرد به آنچه می‌گوید عمل کند. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «‌ای پسر مسعود! از آنان مباش که بر مردم سخت می‌گیرند و بر خود آسان. خداوند متعال می‌فرماید^[45]: چرا چیزی را می‌گویید که خود عمل نمی‌کنید؟»^[46] امام علی (ع) می‌فرمایند: «دیگران را از بدی بازدارید و خود نیز از آن دوری کنید زیرا شما مأمور شده‌اید که اول خودتان بدی را ترک کنید بعد نهی از بدی نمایید.»^[47]

---

[1] - سوره آل عمران، آیه ١٠٤

[2] - سوره آل عمران، آیه ١١٠

[3] - سوره توبه، آیه ٧١

[4] - میزان الحکمه، جلد ٨، حدیث ١٢٦٩٣

[5] - نهج البلاغه (صبحی صالح)، صفحه ٥٤٢، حدیث ٣٧٤

[6] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ٥١٨، حدیث ۶۸۱۷

[7] - نهج البلاغه (ترجمه دشتی)، حکمت ۲۵۲، صفحه ٦٨٢

[8] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١٢، صفحه ١٨٢، حدیث ١٣٨٢٩ (روایت خلاصه شده است.)

[9] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١٢، صفحه ١٧٩، حدیث ١٣٨١٧

[10] - مجموعه ورام (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر)، جلد ‏٢، صفحه ١٢٦

[11] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٥، صفحه ٥٩، حدیث ١٣

[12] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١٢، صفحه ١٧٧، حدیث ١٣٨١٢

[13] - وسائل الشیعه، جلد ١، صفحه ٢٢، حدیث ٢٣

[14] - من لا یحضره الفقیه، جلد ‏٤، صفحه ٣٨٧، حدیث ۵۸۳۴

[15] - مجموعه ورام (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر)، جلد ٢، صفحه ١٢٦

[16] - تحف العقول‏، صفحه ۲۱۷

[17] - نهج البلاغه (صبحی صالح)، صفحه ٥٤٢، حدیث ٣٧٥

[18] - وسائل الشیعه، جلد ١٦، صفحه ١٤٠، حدیث ٢١١٨٢

[19] - نهج الفصاحه، صفحه ٥٨٤، حدیث ٢٠٣٢

[20] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٣٣٢، حدیث ٧٦٣٥

[21] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٤، صفحه ٢٧، حدیث ٤

[22] - وسائل الشیعه، جلد ١٦، صفحه ١٢٤، حدیث ٢١١٤٧

[23] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٥، صفحه ٥٩، حدیث ١١

[24] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٣٣٢، حدیث ٧٦٣٧

[25] - وسائل الشیعه، جلد ١٦، صفحه ١٣٥، حدیث ٢١١٧٣

[26] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٥، صفحه ٥٦، حدیث ١

[27] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ٣٧٣، حدیث ١

[28] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١٢، صفحه ١٨١، حدیث ١٣٨٢٨

[29] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ‏٩٧، صفحه ٧٨، حدیث ۳۴

[30] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٥، صفحه ٥٦، حدیث ١

[31] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ٥١، حدیث ١

[32] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٨، صفحه ١٥٨، حدیث ١٥٢

[33] - سوره آل عمران، آیه ۱۰۴

[34] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ‏٩٧، صفحه ٩٣، حدیث ٩٢

[35] - میزان الحکمه، جلد ٨، حدیث ١٢٧٦١

[36] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٢، صفحه ١٨٢، حدیث ٢٣٠٤

[37] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ‏٩٧، صفحه ٨٧، حدیث ٦٤

[38] - وسائل الشیعه، جلد ١٦، صفحه ١٥٠، حدیث ٢١٢١٠

[39] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٥، صفحه ٥٩، حدیث ١٠

[40] - نهج الفصاحه، صفحه ٣٩٠، حدیث ١١٧٥

[41] - وسائل الشیعه، جلد ١٦، صفحه ١٤٦، حدیث ٢١٢٠٠

[42] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ‏٩٧، صفحه ٧٨، حدیث ٣٥

[43] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٣٣٢، حدیث ٧٦٤٩

[44] - نهج الفصاحه، صفحه ٧٦٨، حدیث ‏٣٠١٠

[45] - سوره صف، آیه ٢

[46] - مکارم الاخلاق (طبرسی)، صفحه ٤٥٧

[47] - نهج البلاغه (شرح ابن ابی الحدید)، جلد ٧، صفحه ١٦٧، خطبه ١٠٤