بسمِ الله الرّحمنِ الرّحیمِ
(این صفحه از وبلاگ ارتباط دهنده همه مطالبی است که به صورت پُستهای مختلف درباره معاشرت صحیح اجتماعی و ارتباط صحیح با دیگران در این وبلاگ قرار داده شده است.)
بعضی وقت‌ها پیش می‌آید که در مقابل دیگران نمی‌دانیم چه رفتاری انجام دهیم که مناسب و درست باشد. همه انسانها می‌دانند که بی‌اعتنایی به کسانی که با آنها در ارتباط هستند کار ناپسندی است و باعث مشکلاتی میشود؛ چرا که انسانها در کنار هم زندگی می‌کنند و با هم خوشی‌ها و سختی‌ها را سپری می‌کنند.
انسانها در زندگی روزمره خود در محیط‌های مختلف قرار می‌گیرند. هر محیط با توجه به افراد مختلفی که دارد بر انسان اثر داشته و به شکلی بر شادی و غم و در رشد و شکوفایی او مؤثر است. لازمه زندگی بهتر، لذت بردن از زندگی و شکوفایی بیشتر این است که انسان بداند با دیگران چگونه باید برخورد کند.
روش ارتباط برقرار کردن با دیگران آداب معاشرت نام دارد. آداب معاشرت، روشهای رفتاری است که برای برقراری ارتباط مفید‌تر و دوستانه‌تر و محکم شدن روابط با دیگران به وجود آمده است. اگر سلام و احوالپرسی می‌کنیم، به خاطر این است که علاقه خود را به طرف مقابل نشان دهیم و به او بگوییم که از طرف ما در امنیت و سلامت است. اگر با کسی دست می‌دهیم، دوباره با او پیمان دوستی می‌بندیم.
مردم در همه جای دنیا، بنا بر فرهنگ، زبان، محل زندگی و اعتقاداتشان، آداب و قواعدی را دارند تا بتوانند با آرامش و دوستی در کنار هم زندگی کنند. هر فرد هر اندازه در رعایت این قواعد جدی‌تر و موفق‌تر باشد به این آرامش و ارتباط دوستانه کمک بیشتری می‌کند. یکی از تفاوت‌های انسان با حیوان نیز همین است؛ انسانها با در نظر گرفتن منافع مادی و معنوی، آدابی در ارتباط با هم برای خود تعریف می‌کنند و در رعایت این آداب به رشد و شکوفایی می‌رسند.
رعایت آداب اجتماعی به فرد کمک می‌کند تا شأن و منزلت اجتماعی خود را بالا برده و از یک فرد عامی به یک انسان با شخصیت و با کمال تبدیل شود. با رعایت آداب معاشرت، دیگران فرد را جزو افراد با اصل و نسب و دانا قرار می‌دهند و خواهان معاشرت و مشارکت با او میشوند.
آداب معاشرت، قواعد ارتباطی مسالمت‌آمیزی است که رعایت آنها لازمه زندگی اجتماعی است. معاشرت و ارتباط سازنده با دیگران یکی از مهمترین نیاز‌های روحی و روانی انسان‌هاست که در شکل‌گیری شخصیت اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی، تأثیر بسیاری دارد.
آداب معاشرت اصول کلی دارد که در همه جامعه‌ها مشترک است؛ چرا که همه انسانها بر اساس فطرت اولیه خود از همدیگر احترام می‌خواهند و دوست دارند در کنار هم امنیت داشته باشند و می‌خواهند در کنار هم شاد بوده و با کمک هم مشکلاتشان کم شود. این باید‌ها و نباید‌هایی که روشهای معاشرت با دیگران را مشخص می‌کنند در همه جامعه‌ها به صورت قواعد مشترک وجود دارد که البته چگونگی انجام آنها در هر فرهنگ تابع نظام ارزشی و باور‌های آن جامعه است.
نوع تفکر، صحبت کردن، رفتار با دیگران، میزان انعطافپذیری و همه رفتارهای اجتماعی از جمله مواردی است که سطح شخصیتی و معاشرتی فرد را در اجتماع مشخص می‌کند. از طرفی اهمیت دادن و رعایت کردن این نکات توسط افراد یک جامعه لازمه رشد فرهنگ و تمدن اجتماعی آن سرزمین است که برای رسیدن به آن، اقدام و ترویج آداب و قوانین اجتماعی لازم است.
به روابط اجتماعی می‌توان از دو جهت نگاه کرد. یکی از جهت وظیفه فردی خود نسبت به دیگران، که در این صورت هدف فرد این است که رفتار صحیحی نسبت به هر یک از افرادی که با آنها در ارتباط است داشته باشد و وظیفه خود را نسبت به آنها انجام دهد. در این صورت فرد فقط به وظیفه فردی خود توجه داشته و به دنبال کمال فردی خودش است و کاری به کل جامعه و مصلحت آن ندارد.
اما فرد می‌تواند به جامعه از دید مصلحت کل جامعه نگاه کند و در رفتاری که انجام می‌دهد فقط نفع خود را در نظر نگرفته و نفع کل جامعه را نیز در نظر بگیرد. به عنوان مثال وقتی کسی در انتخابات شرکت می‌کند دو دیدگاه می‌تواند داشته باشد اول اینکه بگوید وظیفه من، رأی دادن است یعنی از جهت وظیفه فردی به موضوع نگاه کند؛ اما می‌تواند از این جهت به موضوع نگاه کند که دادن رأی باعث استحکام نظام مملکت شده و باعث قوی‌تر شدن پشتوانه حکومت از طرف مردم میشود که در این صورت مصلحت کل نظام و جامعه را در نظر گرفته است.
ممکن است بسیاری از رفتارهای فرد با هر یک از این نگرش‌ها با یکدیگر برابر باشد اما نگرش اجتماعی باعث تغییر در برخی از رفتارها شده و منجر به تعالی بیشتر جامعه و خود فرد میشود؛ چرا که در این صورت جامعه به اتحاد و همافزایی انرژی بیشتری میرسد.
لازمه داشتن نگاه به جامعه از دیدگاه جامعه (مطابق نگرش دوم) این است که فرد برای جامعه اصالتی قائل باشد و به این دید رسیده باشد که تک‌تک افراد جامعه افراد یک مجموعه بزرگ‌تر هستند که اگر آن مجموعه بزرگ‌تر متعالی شود تمام افراد آن جامعه متعالی میشوند. بنابراین نگرش اجتماعی نگرشی بر‌تر است که اگر مردم بر مبنای آن عمل کنند بهره بیشتری برده و به سود همه افراد جامعه خواهد بود.
جامعه متعالی جامعه‌ای است که افراد آن به قدری با هم ارتباط صحیحی داشته باشند که در کنار هم مانند یک پیکر شده و مانند پنجه دست، مشکلات هم را با کمک یکدیگر حل کنند و مانند یک واحد عمل کنند. آداب معاشرت اولین و مهمترین موضوعی است که اگر افراد جامعه با آن آشنا باشند و به آن عمل کنند به سمت جامعه متعالی و جامعه بر‌تر خواهند رفت.
بنابراین اول چیزی که برای رسیدن به جامعه متعالی و موفق لازم است دانستن روشهای صحیح معاشرت افراد با یکدیگر است. جامعه‌ای که افراد آن از روش ارتباط صحیح با یکدیگر اطلاع ندارند نمی‌توانند به آن عمل کرده و ارتباط صحیحی با یکدیگر برقرار کنند. پس از دانستن باید به آن عمل کرده و به مرور زمان معاشرت صحیح به فرهنگ کلی آن جامعه تبدیل شود. در این صورت برکت و تعالی به آن جامعه سرازیر شده و در کنار هم به آرامش خواهند رسید.
در این وبلاگ تلاش بر این است که روشهای صحیح معاشرت با کلامی ساده و روان بیان شود تا با اقدام به آن، افراد وظایف فردی خود را به شکل صحیحی انجام دهند، از معاشرت با هم لذت ببرند، مطابق احادیث بیان شده مشمول پاداش عظیم الهی شوند و جامعه خود را به تعالی و کمال برسانند.
جهت آشنایی با معاشرت صحیح و اهمیت آن به دو موضوع زیر مراجعه شود:
الف- تأثیر معاشرت صحیح بر زندگی فردی و اجتماعی انسان
ب- تأثیر معاشرت صحیح بر زندگی معنوی و رشد اخلاقی انسان
روش ارتباط با دیگران با توجه به عنوان آنها
عنوان‌های افراد مختلف موقعیت و جایگاه آنها را نسبت به هم مشخص می‌کند. موقعیت هر فرد نسبت به دیگران وظایفی را برای آنها به وجود می‌آورد که باید آنها را رعایت کند. ائمه(G) این موضوع را در نظر گرفته و وظایف افراد مختلف را با توجه به عنوان‌هایی که دارند به تفصیل بیان کرده‌اند.
مطالب این بخش از کتاب با توجه به عنوان‌های افراد مختلف که در فصل قبل بیان شد تقسیم‌بندی شده است و وظایف افراد با توجه به عنوان‌هایی که دارند توضیح داده شده و روایات مرتبط با آنها بیان میشود و برای توضیح کامل، تعریف، اهمیت و وظایف فرد در ارتباط با هر عنوان بیان میشود.
علاوه بر شناخت وظایف فرد نسبت به عنوان‌هایی که دارد لازمه معاشرت صحیح، شناخت روحیه، اخلاق و درک متقابل افراد است. همان‌گونه که چهره و ظاهر هیچ دو نفر عین هم نیست اندیشه و سلیقه انسانها نیز با یکدیگر تفاوت دارد و نوع شخصیت هر فرد مخصوص به خود و منحصر به فرد است؛ بنابراین انسان باید علاوه بر شناخت وظایف خود با توجه به هر عنوان، برای ارتباط بهتر، روحیات و ویژگی‌های افرادی که با آنها در ارتباط است را در نظر گرفته و رفتار مناسبی داشته باشد.
به عنوان مثال پدری که روحیه حساس‌تری دارد یا به چیز خاصی حساسیت ویژه‌ای دارد، فرزند او باید این حساسیت‌ها را در نظر گرفته و به گونه‌ای رفتار نکند که او را آزرده کرده و عاق والدین شود. چنین فرزندی باید دقت بیشتری داشته باشد و وظیفه سخت‌تری دارد. هرچند همه پدر‌ها حساسیت‌های خود را در نظر گرفته و سعی می‌کنند فرزند خود را به سختی نیندازند اما با تمام این حرف‌ها فرزندِ پدری که حساس‌تر است باید در ارتباط با پدرش دقت بیشتری داشته باشد.
بعضی از رفتارها از نظر دین واجب است و برخی دیگر بهتر است انجام شود. به عنوان مثال آزار نرساندن به پدر و مادر از نظر دین واجب است چرا که در غیر این صورت فرزند، عاق والدین شده و مرتکب گناه میشود؛ اما کمک به آنها برای زندگی بهتر پسندیده است ولی اگر انجام نشود گناه نیست. همین‌طور قطع ارتباط با خویشاوندان نَسَبی گناه است اما برگزاری میهمانی و دیدار مجدد خویشاوندان بهتر است انجام شود ولی انجام ندادن آن گناه نیست. بنابراین افراد دین‌دار باید به این موضوع توجه داشته باشند که چه کارهایی در معاشرت با دیگران واجب الهی است و کدام اقدام بهتر است انجام شود و انجام ندادن آن گناه به حساب نمی‌آید.
بسیاری از آدابی که در معاشرت با دیگران بیان میشود در رشد اخلاقی و معنوی فرد و از بین رفتن عیب‌های اخلاقی اثرگذار است. فرد مؤمنی که تلاش می‌کند به کمالات اخلاقی و معنوی برسد باید به این موضوع توجه داشته باشد و سعی کند از رعایت آداب معاشرت بیشترین استفاده را در جهت تعالی معنوی خود ببرد.
روش ارتباط با دیگران با توجه به عنوان آنها براساس احادیث ائمه (ع) مطابق صفحات زیر است:
پدر و مادر، اهمیت و روش ارتباط با آنها
وظایف والدین نسبت به فرزند و نوه
ارتباط صحیح برادر و خواهر با یکدیگر
خویشاوندان و روش ارتباط با آنها
پدر بزرگ و مادر بزرگ، اهمیت و ارتباط با آنها
آداب دوستی یا روش ارتباط با دوستان
روش ارتباط با مؤمنین و برادران دینی
جایگاه معلم و روش ارتباط با آن
دشمن و روش شناسایی و برخورد با آن
دیگر مردم
روش ارتباط با همه افرادی که با داشتن عنوانی به نوعی با انسان ارتباط دارند تا اینجا توضیح داده شد. گروه‌هایی از افراد هستند که انسان در بخش‌هایی از زندگی خود ممکن است با آنها ارتباط برقرار کند. این افراد مانند یتیمان، بیماران، کهن‌سالان و … که عنوان مربوط به خود را دارند با توجه به اهمیتی که دارند در دین به آنها توجه خاصی شده و در روش ارتباط با آنها توصیه‌هایی شده است. در این بخش روش ارتباط با تعدادی از مهمترین این گروه‌ها توضیح داده میشود.
روش ارتباط صحیح با بزرگ‌ترها و سالمندان
طلبکار و بدهکار و ارتباط صحیح آنها
روش ارتباط با دیگران با توجه به رفتار و اخلاق معاشرتی
آداب معاشرت یعنی روش ارتباط با دیگران. بنابراین آداب معاشرت را از دو جهت می‌توان بررسی کرد؛ اول از جهت افراد و دوم از جهت نوع ارتباط آنها با هم. از جهت افراد در بخش قبل در قالب عنوان‌هایی که هر فرد می‌تواند داشته باشد توضیح داده شد. اما در این بخش نوع ارتباط افراد با هم بیان میشود.
روش ارتباط با دیگران، جدای از عنوان‌هایی که افراد نسبت به هم دارند با توجه به نوع ارتباطاتی که وجود دارد بررسی میشود. به عنوان مثال سلام کردن یکی از انواع ارتباطاتی است که افراد با هم دارند. سلام کردن ممکن است در مورد هر فردی اتفاق بیافتد و مربوط به عنوان خاصی نیست. بنابراین موضوع « سلام کردن » جدای از اینکه به چه کسی سلام داده میشود می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد.
موضوع ارتباط با دیگران با توجه به نوع ارتباط، « رفتارهای معاشرتی » نام دارد. از آنجا که رفتارهای انسان از ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی او سرچشمه می‌گیرند، رفتارهای معاشرتی از خصوصیات اخلاقی سرچشمه می‌گیرند. بنابراین خصوصیات رفتاری و اخلاقی انسان که همان خصوصیات معاشرتی فرد هستند، در نحوه ارتباط با دیگران و رعایت آداب معاشرت اثرگذار هستند. این ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی فرد، زمینه‌های رفتارهای صحیح یا غلط اجتماعی او را به وجود آورده و باعث معاشرت خوب یا بد او با دیگران میشود.
در ادامه، «کلیات روش ارتباط با دیگران» توضیح داده می شود سپس آداب معاشرت از جهت رفتارهای معاشرتی و با توجه به عنوان رفتارها و خصوصیات اخلاقی یک به یک آنها بررسی می‌گردد.
دست بر گردن هم انداختن یا معانقه
تشییع جنازه و تسلی به مصیبت دیدگان
خرید و فروش و معامله (ارتباطات اقتصادی)
جمع بندی روش رفتار صحیح با دیگران و مراتب آن
رفتارهای معاشرتی در مورد افراد مختلف و جایگاه آنها متفاوت است. تفاوت این رفتارها در ارتباطات عمیق‌تر و با اهمیت‌تر بیشتر بوده و لازم است توجه و تلاش بیشتری شود. بنابراین انسان می‌تواند در ارتباط با دیگران رفتارهای ابتدایی داشته و یا اقدامات کامل‌تر و عمیق‌تری داشته باشد. میزان رعایت آداب معاشرت و توجه بیشتر رفتارهای اجتماعی را می‌توان به ترتیب در پنج مرحله زیر تقسیم‌بندی کرد:
١- آزار نرساندن: در ارتباطات اجتماعی اولین وظیفه هر فرد نسبت به دیگران آزار نرساندن به آنهاست. آزار نرساندن به معنی بدگویی نکردن پشت سر دیگران، تجسس نکردن، بدزبانی نکردن، توهین نکردن، مزاحمت نکردن، دعوا و تندی نکردن و موارد مشابه است. همه انسانها باید از آزار رساندن به هم خودداری کرده و واجب است که به یکدیگر آزار نرسانند، در غیر این صورت مبتلا به گناه شده و مدیون آنها خواهند شد.
٢- احترام گذاشتن: اولین وظیفه‌ای که بعد از آزار نرساندن، هر فرد نسبت به دیگران دارد احترام گذاشتن است. احترام گذاشتن همان ادب کردن، بزرگداشت و مهربانی است که در رفتار‌هایی مانند سلام کردن، دست دادن، محبت و مهربانی کردن، احوالپرسی و همصحبتی، با ادب بودن، همدردی کردن و مانند اینها خود را نشان می‌دهد. بنای معاشرت الهی بر احترام و ادب است و در همه رفتارهای معاشرتیِ مثبت که در فصل قبل توضیح داده شد احترام کردن وجود دارد.
٣- مدارا کردن، انصاف و عدالت داشتن: وظیفه بعدی هر فرد نسبت به دیگران مدارا کردن و انصاف داشتن و عادلانه رفتار کردن است. تمام این موارد در بیشتر مواقع باعث رفتار نرم و با ملاطفت میشود.
بعضی اوقات صحیح‌ترین رفتار آن نیست که با نرمی و ملاطفت رفتار شود بلکه باید با سخت‌گیری رفتار شود. هرچند اینگونه موارد بسیار کم است و در حالت معمول همواره باید با نرمی و مدارا رفتار کرد مگر در شرایطی که نرم برخورد کردن ضرری داشته باشد. بیشتر سختگیری‌ها در رفتارهای تربیتی و اصلاح کننده یا در رفتار‌هایی که مانع از تخریب یا ضرر شدن است اتفاق می‌افتد. اینگونه رفتارها را کسانی که می‌توانند باید انجام دهند تا رفتار غلطی صورت نگیرد. در مورد مدارا، انصاف، عدالت و تربیت در این فصل به تفصیل توضیحاتی بیان شده است.
٤- خدمت و خیر رساندن: بعد از انجام وظایف بالا اگر فرد می‌خواهد با دیگران در سطح بالاتری ارتباط برقرار کند باید تا آنجا که می‌تواند در خدمت و خیر رساندن به آنها تلاش کند. خدمت و خیر رساندن به دیگران می‌تواند در جنبه‌های مادی، فکری یا معنوی و شخصیتی باشد که هر یک با توجه به شدت و اهمیت تأثیرشان، ارزش و اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند.
٥- فداکاری: در تمام موارد بالا فرد دیگران را در حد خود در نظر گرفته و آنچه برای خود می‌پسندد برای دیگران هم به اندازه شناخت و انگیزه‌ای که دارد انجام می‌دهد؛ اما اگر انسان، دیگران را بالا‌تر از خود در نظر گرفته و چیزی را که نیاز دارد از خود منع کرده و به دیگران بدهد در این صورت فداکاری کرده است. این نوع رفتار فقط از کسانی سر می‌زند که با انگیزه‌های معنوی و الهی با دیگران برخورد می‌کنند. فداکاری از درجات بسیار بالای ارتباط با دیگران است.
همه رفتارها و اخلاقیات اجتماعی که به تفصیل توضیح داده شد در این پنج بخش قرار می‌گیرند. بسیاری از مردم عامه فقط مرحله اول و دوم را انجام می‌دهند؛ اما کسانی که در رعایت آداب معاشرت دقت بیشتری دارند مرحله سوم و برخی دیگر که تعداد کمتری هستند و خیر رساندن به دیگران برایشان مهم است مرحله چهارم را هم انجام می‌دهند. فقط کسانی که دارای روحیه ایثار بوده و به روابط اجتماعی از جایگاه دین‌داری و الهی نگاه می‌کنند اگر عزم و اراده قوی و انگیزه بالایی داشته باشند به مرحله پنجم عمل می‌کنند.
علاوه بر پنج اقدام بالا اقدام دیگری هست که از عمق زیادی برخوردار است. این اقدام که تربیت کردن است رفتار ویژه‌ای است که هر کسی نمی‌تواند آن را انجام دهد و فقط مخصوص افراد خاصی است. تربیت کردن که کاری فرا‌تر از آموزش دادن است، برخلاف پنج اقدام بالا که همه انسانها می‌توانند انجام دهند رفتاری است که فقط افرادی که توانایی خاصی دارند می‌توانند انجام دهند و از دیگر مردم انتظار نمی‌رود. تربیت کردن مرحله بالاتری در روابط اجتماعی است که فضیلت ویژه‌ای دارد و کسانی که می‌توانند این کار را انجام دهند اجر و جایگاه خاصی نزد خدا و انسان‌های فرهیخته و دانا دارند.
و من الله التوفیق