خوب حرف زدن
خوب حرف زدن از خصوصیات رفتاری اجتماعی است که از مهربانی و خیرخواهی انسان سرچشمه می‌گیرد. همه انسان‌ها با یکدیگر حرف می‌زنند اما همه آنها با هم خوب حرف نمی‌زنند؛ بلکه کم هستند کسانی که روی خود کار کرده‌اند تا همیشه خوب حرف زده و هیچ‌گاه حرف بدی نزنند یا بد حرف نزنند.
خوب حرف زدن به این معنی است که سخن درست و حق به گونه‌ای بیان شود که خوش آیند شنونده بوده و او را ناراحت نکند. موضوع مهمی که در خوب حرف زدن وجود دارد این است که گوینده بتواند حتی حرف‌هایی را که ممکن است باعث ناراحتی دیگران شود به گونه‌ای بگوید که آنها را ناراحت نکرده و اثر مطلوب خود را بگذارد. همه حرف زدن‌های انسان باید به این شکل باشد مگر در دو مورد:
1- در رفتارهای تربیتی بعضی وقت‌ها لازم است مربی با فرد مورد تربیت به گونه‌ای حرف بزند که او را متوجه رفتار غلط خود کند در این موارد اگر فرد مورد تربیت ناراحت شود اشکال ندارد. این ناراحت شدن به نفع اوست هرچند از اینگونه حرف زدن خوشش نیاید.
2- بعضی وقت‌ها برای گرفتن حق خود یا گرفتن حق کسی لازم است فرد صراحتاً حق خود یا دیگری را بخواهد هرچند کلام به گونه‌ای باشد که طرف مقابل او ناراحت شود. این گرفتن حق یا از نظر مادی است یا آبرو و امور غیر مادی.
تربیت انسان‌ها و پایمال نشدن حق انسان‌ها، از ناراحت شدن دیگران اهمیت بیشتری دارد و اینگونه حرف زدن صحیح است هرچند طرف مقابل ناراحت شود. البته باید تلاش کند با کمترین ناراحت کردن دیگران این امور را انجام دهد.
روش حرف زدن از موضوعات بسیار مهم در ارتباط درست یا غلط با دیگران است. انسان می‌تواند موضوعی را با محبت یا عصبانیت یا تحقیر یا ادب و یا به شکل‌های مختلف مطرح کند. هر نوع از حرف زدن می‌تواند اثری داشته باشد که با توجه به شرایط مختلف، فرد باید به درستی آنها را انتخاب کند. در مجموع، آنچه در روایات آمده نیکو و پاکیزه سخن گفتن است. علاوه بر این، تأکید بسیاری بر سکوت شده است.
خوب حرف زدن نیاز به تمرین و دقت دارد. کسانی که حتی حرف‌هایی را که می‌توان به راحتی، خوب بیان کرد بد بیان می‌کنند باید در نوع حرف زدن خود دقت کرده و با توجه کردن به شکل حرف زدنِ کسانی که خوب حرف می‌زنند خوب حرف زدن را تمرین کنند و اگر نمی‌توانند خوب حرف بزنند در آن موضوع سکوت کنند چرا که حرف نزدن از بد حرف زدن بهتر است.
امام باقر (ع) درباره این گفته خداوند که «با مردم به زبان خوش سخن بگویید.[1]» می‌فرمایند: «بهترین سخنی که دوست دارید مردم به شما بگویند، به آنها بگویید، چرا که خداوند، لعنت کننده، دشنام دهند، زخم زبان زن بر مؤمنان، زشت گفتار، بد زبان و گدای سمج را دشمن دارد و با حیا و بردبار و عفیفِ پارسا را دوست دارد.»[2]
امام حسن عسکری (ع) درباره همین آیه می‌فرمایند: «یعنی با همه مردم، چه مؤمن و چه مخالف، به زبان خوش سخن بگویید. مؤمن، به هم‌مذهبان، روی خوش نشان می‌دهد و با مخالفان با مدارا سخن می‌گوید تا به ایمان جذب شوند و حتّی اگر نشدند با این رفتار، از بدی‌های آنان در حق خود و برادران مؤمنش پیشگیری کرده است.»[3]
پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «نه عیب‌جو باش و نه ثناگو، نه زخم زبان زن و نه مجادله گر.»[4] امام علی (ع) می‌فرمایند: «زبان خود را به نرم‌گویی و سلام کردن عادت ده تا دوستانت زیاد و دشمنانت کم شوند.»[5]
امام سجاد (ع) می‌فرمایند: «حق زبان، دور داشتن آن از زشت گویی، عادت دادنش به خیر و خوبی، ترک گفتار بی‌فایده و نیکی به مردم و خوش‌گویی درباره آنان است.»[6] امام علی (ع) می‌فرمایند: «بر زبان مؤمن نوری (الهی) است درخشان و بر زبان منافق شیطانی است که سخن می‌گوید.»[7] یعنی مؤمن (واقعی) همواره به نیکی سخن می‌گوید و منافق همواره به فکر شیطنت است.
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «سه چیز است که از جمله راه‌‌ها و در‌های نیکی است: بخشندگی و سخاوت، پاکیزگی گفتار و صبوری در مقابل آزارها.»[8] امام علی (ع) می‌فرمایند: «نرم گفتاری و آشکارا سلام کردن نوعی عبادت است.»[9]
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «بهشتی‌ها چهار نشانه دارند: روی گشاده، زبان نرم، دل مهربان و دستِ دهنده.»[10] امام علی (ع) می‌فرمایند: «کسی که سخنش نیک و پسندیده باشد در زندگی راحت و موفق خواهد بود.»[11] پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «سخن پاک نوعی صدقه است.»[12] ایشان می‌فرمایند: «قسم به خدایی که جانم در دست اوست هیچ بخششی دوست داشتنی‌تر از سخن نیک نیست.»[13] سخن نیک هم حرف خوب است و هم خوب حرف زدن است.
امام سجاد (ع) می‌فرمایند: «سخن نیک ثروت را زیاد می‌کند و روزی را با برکت و افزون می‌سازد و اجل را به تأخیر می‌اندازد و انسان را میان خانواده خود دوست داشتنی کرده و او را شایسته بهشت قرار می‌دهد.»[14]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «چه‌بسا کلامی که نعمتی را از انسان بگیرد.»[15] این نوع کلام در بسیاری از مواقع بد حرف زدن است. وقتی انسان بد حرف بزند دیگران از او کناره‌گیری کرده و نعمت‌ها به انسان نمی‌رسد.
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «خداوند زبان را عذابی دهد که هیچ یک از اعضای دیگر را چنان عذابی ندهد. زبان گوید: ای پروردگار! مرا عذابی دادی که هیچ چیز را چنان عذاب ندادی. در پاسخش گفته شود: سخنی از تو بیرون آمد و به شرق و غرب زمین رسید و به واسطه آن خونی به ناحق ریخته شد و مالی به غارت رفت و ناموسی هتک شد.»[16]
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «همانا نفرت انگیز‌ترین مخلوق خدا بنده‌ای است که مردم از شر زبان او از او پرهیز می‌کنند.»[17] ایشان می‌فرمایند: «مردم از بد زبانی هر که بیم داشته باشند اهل جهنم است.»[18]
ادب و اخلاق خوب باعث گفتار نیک می‌شود. امام علی (ع) می‌فرمایند: «با اخلاق نیک گفتار نرم می‌شود.»[19] ایشان می‌فرمایند: «کسی که بد گفتار است ادب ندارد.»[20]
قوی و درست حرف زدن باعث کلام استوار و محکم است. کلام استوار کلامی است که دیگران نمی‌توانند در آن اشکال کنند و راه درست را بر دیگران آشکار می‌کند. کسی می‌تواند قوی حرف بزند و کلام محکم داشته باشد که شخصیتی استوار و محکم داشته باشد و درست را از غلط به خوبی تشخیص دهد.
امام علی (ع) می‌فرمایند: «نیکو‌ترین کلام، کلام استوار و محکم است.»[21] ایشان می‌فرمایند: «بیان و سخن استوار انسان، گویای قوت قلب و دلیری اوست.»[22] پیامبر خدا (ص) بر حق و نیک حرف زدن را عاملی بر محکم شدن انسان دانسته و می‌فرمایند: «ایمان انسان استوار نگردد تا قلبش استوار شود و قلبش استوار نشود تا زبانش (بر گفتار حق و نیک) درست شود.»[23]
در روایات به خوب و درست حرف زدن اهمیت داده شده است. امام صادق (ص) می‌فرمایند: «از نشانه مردانگی … و آشکار کردن سلام و گفتار ملایم … و دوستی مردم است.»[24] امام علی (ع) می‌فرمایند: «شیوه افراد پست، سخن زشت است.»[25] ایشان می‌فرمایند: «راستی در گفتار معیار و ملاک مسلمان بودن است.»[26] راست‌گو بودن یکی از شعبه‌های مهم خوب حرف زدن است.
امام علی (ع) خوب سخن گفتن را باعث زیاد شدن دوستان و کم شدن دشمنان بیان کرده و می‌فرمایند: «زبانت را به گفتار نرم، بگردان و سلام را هدیه کن تا دوستدارانت زیاد و دشمنانت کم شوند.»[27]
با توجه به اهمیت ضرر‌های حرف بد و بد حرف زدن، یکی از اموری که به آن اهمیت داده شده سکوت است. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «از نشانه‌‌های خوبی ایمانِ شخص این است که ایمانش او را از کلامی که سودی برایش ندارد بازدارد.»[28] ایشان می‌فرمایند: «هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید سخن خیر بگوید یا سکوت کند.»[29]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «سخن چون دواست، اندکش سودمند و زیادش کشنده است.»[30] ایشان می‌فرمایند: «آنچه نمی‌دانی نگو.»[31] امام سجاد (ع) می‌فرمایند: «مؤمن سکوت می‌کند تا سالم بماند و سخن می‌گوید تا سود ببرد.»[32] امام علی (ع) می‌فرمایند: «چون عقل کامل گردد سخن اندک شود.»[33]
ایشان می‌فرمایند: «کسی که زیاد سخن می‌گوید زیاد هم اشتباه می‌کند و هر که بسیار اشتباه کند، شرم و حیاء او اندک است و آنکه شرم او اندک باشد، پرهیزکاری او نیز اندک خواهد بود و کسی که پرهیزکاری او اندک باشد دلش می‌میرد و آنکه دلش بمیرد در آتش جهنم سقوط می‌کند.»[34] بنابراین زیاد حرف زدن می‌تواند انسان را به دوزخ بکشاند.
امام باقر (ع) می‌فرمایند: «همانا این زبان کلید همه خوبی‌ها و بدی‌هاست، پس سزاوار است که مؤمن بر زبان خود مهر زند همان گونه که بر [کیسه] طلا و نقره خود مُهر می‌زند.»[35] امام کاظم (ع) می‌فرمایند: «کم گویی، حکمت بزرگی است، بر شما باد به سکوت که آسایش نیکو و سبک‌باری و سبب تخفیف گناه است.»[36]
امام علی (ع) سکوت را باعث پوشیده ماندن عیوب و زیاد شدن تفکر و اندیشه بیان کرده و می‌فرمایند: «اگر سلامت نفس و وجودت و نیز پوشانده ماندن عیوبت را دوست داری گفتارت را کم کن و سکوتت را بسیار کن تا اندیشه‌ات بسیار و دلت روشن شود و مردم از دست تو در امان باشند.»[37]
امام علی (ع) در مورد حرف‌هایی که نباید گفته شود می‌فرمایند: «هرگاه برای حرف خود موقعیتی برای مطرح کردن نمی‌بینی حرف نزن.»[38] ایشان می‌فرمایند: «حرفی که جوابش ناراحتت می‌کند را نگو.»[39]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «از به زبان آوردن سخنان زشت دوری کن زیرا انسان‌های حقیر را گرد تو جمع می‌کند و انسان‌های ارزشمند را از تو فراری می‌دهد.»[40] امام حسین (ع) می‌فرمایند: «وقتی برادر دینیات از تو جدا شد، سخنی پشت سر او نگو مگر اینکه دوست داری او پشت سر تو آن را بگوید.»[41] امام علی (ع) می‌فرمایند: «بد‌ترین درد‌ها لاف زدن و گزافه‌گویی است.»[42]
با توجه به این مطالب در احادیث بهترین کلام و سخن‌هایی که باید گفت را بیان فرموده‌اند. امام علی (ع) می‌فرمایند: «بهترین حرف، حرف راست است.»[43] ایشان می‌فرمایند: «بهترین گفتار کلامی است که عمل و رفتار ثابتش کند.»[44] همچنین می‌فرمایند: «بهترین کلام، گفتاری است که خسته کننده نباشد و از گوینده نکاهد.»[45] یعنی جایگاه گوینده‌اش را پایین نیاورد.
امام علی (ع) می‌فرمایند: «نیکو‌ترین گفتار، کلامی است که منطق و نظم زیبایش کرده باشد و خاص و عام بفهمند.»[46] چنانچه کسی این امور را رعایت کند کلام او شیوا و رسا می‌شود. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «زیبایی مرد به شیوایی زبان (کلام) اوست.»[47]
از خوب سخن گفتن، کوتاه و به اختصار حرف زدن است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «در گفتار خود اختصار را پیشه کنید تا جواب‌های نیکو بشنوید.»[48] همچنین از شعبه‌های خوب حرف زدن حق گفتن است. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «مؤمن را بر مؤمن، هفت حق است. واجب‌ترین آنها این است که آدمی تنها حق را بگوید، هر چند بر ضد خود یا پدر و مادرش باشد و به خاطر آنها از حق منحرف نشود.»[49]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «زبان مؤمن در پشت دل اوست و دل منافق در پشت زبان اوست؛ زیرا مؤمن هرگاه بخواهد سخنی بگوید ابتدا درباره آن می‌اندیشد، اگر خوب بود بیانش می‌کند و اگر بد بود آن را پنهان میدارد؛ اما منافق هر چه به زبانش آید می‌گوید، بی‌آنکه بداند چه سخنی به سود او و چه سخنی به زیان اوست.»[50]
حضرت مسیح (ع) توصیه به سخن سنجی کرده و می‌فرمایند: «حق را از اهل باطل فرا گیرید و باطل را از اهل حق فرا نگیرید. نقد کنندگان کلام باشید.»[51] یعنی وقتی انسان حرف‌هایی از کسی شنید بسنجد و بهترین آنها را انتخاب کند. خداوند در قرآن می‌فرماید «فَبَشِّرْ عِبَادِ؛ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ أُوْلَئِکَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ»[52] یعنی «پس بشارت ده به آن بندگان من؛ آنان که به سخن گوش میدهند و بهترین آن را پیروی می‌کنند. اینان‌اند که خدا هدایتشان کرده و اینان همان خردمندان‌اند.»
امام باقر (ع) درباره دانستن اینکه حرف خوب کدام است می‌فرمایند: «بهترین چیزی را که دوست دارید درباره شما بگویند، درباره مردم بگویید.»[53] امام علی (ع) می‌فرمایند: «آنچه دوست نداری دربارهات گفته شود، درباره دیگران مگو.»[54]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «زیبا و آراسته سخن گویید تا جوابی زیبا و آراسته شنوید.»[55] ایشان می‌فرمایند: «در مقابل خوش‌رویی و شیرین زبانی برادرانت خوش‌رو و شیرین زبان باش.»[56]
درست گفتنِ اهل علم، اهمیت خاصی دارد. امام علی (ع) سخن عالم را مانند دارو و اشتباه او را مانند درد دانسته و می‌فرمایند: «همانا سخن دانشمند اگر درست باشد داروست و اگر اشتباه باشد درد و رنج است.»[57] چرا که سخن اهل علم از طرف مردم پذیرفته شده است و مردم بر اساس کلام آنها عمل می‌کنند بنابراین اگر علما اشتباه کنند باعث ایجاد مشکلات می‌شوند و اگر درست بگویند باعث رفع مشکلات می‌شوند.
[1] - سوره بقره، آیه ٨٣
[2] - امالی (شیخ صدوق)، صفحه ٢٥٤، حدیث ٤
[3] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١٢، صفحه ٢٦١، حدیث ١٤٠٦١
[4] - مکارم الاخلاق (طبرسی)، صفحه ۴۶۷
[5] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ٣٢٨، حدیث ۶۲۳۱
[6] - امالی (شیخ صدوق)، صفحه ٣٦٨، حدیث ١
[7] - نهج البلاغه (شرح ابن ابی الحدید)، جلد ٢٠، صفحه ٢٨٠، حدیث ٢١٨
[8] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ٢، صفحه ٤١٥، حدیث ٢٣٤١
[9] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢١٥، حدیث ٤٢١٠
[10] - مجموعه ورام (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر)، جلد ٢، صفحه ٩١
[11] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢١٠، حدیث ٤٠٥٨
[12] - مکارم الاخلاق (طبرسی)، صفحه ٤٦٧
[13] - وسائل الشیعه، جلد ١٦، صفحه ١٢٣، حدیث ٢١١٤١
[14] - وسائل الشیعه، جلد ١٢، صفحه ١٨٦، حدیث ١٦٠٣٨
[15] - وسائل الشیعه، جلد ١٢، صفحه ١٩٣، حدیث ١٦٠٦٠
[16] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ١١٥، حدیث ١٦
[17] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ٣٢٢، حدیث ٤
[18] - اصول کافی (ترجمه مصطفوی)، جلد ٢، صفحه ٣٢٧، حدیث ٣
[19] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢٥٥، حدیث ٥٣٨٥
[20] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٦، صفحه ٣٧٤، حدیث ١٠٥٩٦
[21] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٢، صفحه ٣٧٤، حدیث ٢٨٦٥
[22] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٦٧، حدیث ٩٠١
[23] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ٩، صفحه ١٢٣، حدیث ١٠٤٢٧
[24] - وسائل الشیعه، جلد ١١، صفحه ٤٣٥، حدیث ١٥١٩٠
[25] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢٢٣، حدیث ٤٤٩٠
[26] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢١٨، حدیث ٤٣١٨
[27] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ٣٢٩، حدیث ٦٢٣١
[28] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ٩، صفحه ٣٤، حدیث ١٠١٣٠
[29] - الکافی (ط-الاسلامیه)، مقدمه ص ٦
[30] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢١١، حدیث ٤٠٨١
[31] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٦، صفحه ٣٤١، حدیث ١٠٤٢٦
[32] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ٢٣١، حدیث ٣
[33] - نهج البلاغه (ترجمه دشتی)، حکمت ٧١، صفحه ٦٣٩
[34] - نهج البلاغه (ترجمه دشتی)، حکمت ٣٤٩، صفحه ٧١٣
[35] - تحف العقول، صفحه ٢٩٨
[36] - تحف العقول، صفحه ٣٩٤
[37] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٣، صفحه ١٠، حدیث ٣٧٢٥
[38] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٦، صفحه ٢٨٦، حدیث ١٠٢٧٤
[39] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٦، صفحه ٢٦١، حدیث ١٠١٥٥
[40] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢١٤، حدیث ٤١٧٤
[41] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٧٥، صفحه ١٢٧، حدیث ١٠
[42] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢١٥، حدیث ٤٢٠١
[43] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢١٧، حدیث ٤٢٩٥
[44] - تحف العقول، صفحه ٨٦
[45] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٣، صفحه ٤٢٤، حدیث ٤٩٦٩
[46] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٢، صفحه ٤٦٣، حدیث ٣٣٠٤
[47] - نهج الفصاحه، صفحه ٤٣١، حدیث ١٣١١
[48] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٢، صفحه ٢٦٦، حدیث ٢٥٦٨
[49] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ٩، صفحه ٤٥، حدیث ١٠١٥٧
[50] - نهج البلاغه (صبحی صالح)، صفحه ٢٥٣
[51] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٢، صفحه ٩٦، حدیث ٣٩
[52] - سوره زمر، آیات ١٧ و ١٨
[53] - تحف العقول، صفحه ٣٠٠
[54] - تحف العقول، صفحه ٧٤
[55] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٤٣٦، حدیث ٩٩٧٩
[56] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ٢٤٨، حدیث ٣
[57] - میزان الحکمه، جلد ٨، حدیث ١٤٠٧٠
