مدارا و سازگاری
مدارا کردن با مردم از خصوصیات رفتاری است که به معنی هنگام به وجود آمدن مسائلی که خوشایند انسان نیست به نرمی و آرامش با مردم رفتار کردن و کنار آمدن با آنهاست. مدارا کردن با مردم از اصول و ارکان اصلی ارتباط صحیح با مردم است. زمانی انسان می‌تواند با دیگران مدارا کند که معرفتی نسبت به آنها داشته باشد که شرایط آنها را در نظر بگیرد و زمانی فرد می‌تواند مدارا کند که انصاف داشته باشد.
مدارا کردن از معرفت، مهربانی و از خود گذشتگی سرچشمه می‌گیرد. اگر مردم جامعه بعد از انصاف داشتن با هم مدارا کنند و با در نظر گرفتن شرایط همدیگر با هم کنار بیایند مشکلات و اختلافات باعث به هم ریختگی ارتباطات میان آنها نخواهد شد و جامعه‌ای دوست داشتنی و بدون مشکل به وجود خواهد آمد.
پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «کمال عقل پس از ایمان به خدا، مدارا کردن با مردم است به شرط آنکه حق ترک نشود.»[1] یعنی آنقدر از خود نرمی و ملاطفت نشان ندهد که کار درست را ترک کند. امام علی (ع) می‌فرمایند: «مدارا کردن با مردم، رأس حکمت است.»[2] ایشان می‌فرمایند: «مدارا کردن با مردم از بهترین کارهاست.»[3] همچنین می‌فرمایند: «مدارا، ستوده‌ترین خصلت‌هاست.»[4]
پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «خداوند مدارا را دوست دارد و انسان را بر انجام آن یاری می‌کند.»[5] از آنجا که مدارا کردن ممکن است برای انسان مشکلاتی داشته باشد خداوند برای راحت شدن آن به انسان کمک می‌کند تا این کار نیک را که خداوند دوست دارد انسان بتواند انجام دهد. این نشان‌دهنده شدت اهمیت مدارا کردن است.
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که از مدارا بیبهره باشد از همه خوبیها بیبهره است.»[6] ایشان می‌فرمایند: «هر که را بهره‌ای از مدارا داده‌اند بدون شک بهره‌اش را از خیر دنیا و آخرت داده‌اند.»[7] امام باقر (ع) می‌فرمایند: «خدای عزّوجل ملایم است و ملایمت را دوست دارد و پاداشی که به ملایمت می‌دهد به خشونت و سختگیری نمی‌دهد.»[8]
مدارا با مردم به قدری اهمیت دارد که این خصلت را از اخلاق پیامبران بیان فرموده‌اند. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «خداوند از این رو پیامبران را بر دیگر مردم برتری داد که با دشمنان دین خدا بسیار با مدارا رفتار می‌کردند و برای حفظ برادران همکیش خود نیکو تقیه می‌کردند.»[9] همچنین می‌فرمایند: «پروردگارم، همان‌گونه که مرا به انجام واجبات فرمان داده، به مدارا کردن با مردم نیز فرمان داده است.»[10]
مدار کردن با مردم فایده‌های بسیاری دارد یکی از فایده‌های آن برکت و زیبایی است. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «در مدارا، فزونی و برکت است و هر که از مدارا محروم باشد از خیر محروم است.»[11] ایشان می‌فرمایند: «مدارا با چیزی همراه نشد مگر آنکه آن را زینت بخشید.»[12]
از آثار مدارا، دوستی و در امان بودن از شر مردم است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «با رفق (کنار آمدن) و مهربانی، دوستی پایدار می‌شود.»[13] ایشان می‌فرمایند: « با مردم مدارا کن تا از برادری آنان بهره‌مند شوی و با روی خوش با آنان برخورد کن تا کینه‌هایشان بمیرد.»[14]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «با مردم مدارا کن تا از آزارشان در امان باشی و از نیرنگ‌هایشان سالم بمانی.»[15] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «اگر می‌خواهی در جامعه مورد تکریم و احترام باشی با مردم به مدارا و نرمی برخورد کن و اگر می‌خواهی با تحقیر و اهانت مردم مواجه شوی روش تندی و خشونت در پیش گیر.»[16]
امام صادق (ع) درباره آیه «قولوا لِلنَّاسِ حُسنا»[17] یعنی «با مردم به نیکی سخن بگویید.» فرمودند «مقصود همه مردم اعم از مؤمن و کافر است؛ اما با مؤمنان باید گشاده‌رو بود و اما با کافران باید به نرمی و مدارا سخن گفت تا به سوی ایمان کشیده شوند و کمترین ثمرش این است که خود و برادران مؤمنش از گزند آنان مصون می‌مانند.»[18] بنابراین یکی دیگر از اثرات مدارا کردن مؤمنین، گرایش غیر مؤمنین به ایمان است.
ایشان لطف و مدارا را باعث بهره بردن کامل از مردم بیان کرده و می‌فرمایند: «کسی که کار خود را با لطف و مدارا انجام دهد به آنچه از مردم توقع دارد می‌رسد.»[19]
امام صادق (ع) در مورد مواقعی که فرد نمی‌داند چه کند و چگونه رفتاری داشته باشد می‌فرمایند: «هر که فکرش به جایی نرسد و راه تدبیر بر او بسته شود، کلیدش مداراست.»[20] یعنی باید در این شرایط روش مدارا در پیش گیرد تا بی‌ضرر‌ترین و بهترین رفتار را کرده باشد.
امام علی (ع) می‌فرمایند: «حکیم نیست آنکه مدارا نکند با کسی که چاره‌ای جز مدارا کردن با او نیست.»[21] یعنی در مواقعی که اگر مدارا نکند مشکلاتی برایش پیش می‌آید رفتار صحیح مدارا کردن است تا از آن شرایط خارج شود.
امام علی (ع) در مورد بر‌ترین روشهای مدارا کردن می‌فرمایند: «تو را سفارش می‌کنم به مدارای با مردم و احترام به علما و گذشت از لغزش برادران [دینی]؛ چرا که سرور اولین و آخرین، تو را چنین ادب آموخته و فرموده است: گذشت کن از کسی که به تو ظلم کرده، رابطه برقرار کن با کسی که با تو قطع رابطه کرده و عطا کن به کسی که از تو دریغ نموده است.»[22]
امام علی (ع) در تربیت دیگران مدارا را روش اول بیان کرده‌اند و اگر نتیجه نداد می‌توان با سختگیری رفتار کرد؛ در این خصوص می‌فرمایند: «کسی که ملایمت و حسن سلوک او را اصلاح نکند، مجازات به جا و خوب، اصلاحش خواهد کرد.»[23]
[1] - تحف العقول، صفحه ٤٢
[2] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ٥٢، حدیث ٥٢٥٢
[3] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٦، صفحه ١٢٩، حدیث ٩٧٨٦
[4] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ١، صفحه ٣٤٧، حدیث ١٣١٣
[5] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ١٢٠، حدیث ١٢
[6] - نهج الفصاحه، صفحه ٧٧٥، حدیث ٣٠٥٧
[7] - نهج الفصاحه، صفحه ٧٣٨، حدیث ٢٨٣٨
[8] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ١١٩، حدیث ٥
[9] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٧٢، صفحه ٤٠١، حدیث ٤٢
[10] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ١١٧، حدیث ٤
[11] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ١١٩، حدیث ٧
[12] - تحف العقول، صفحه ٤٧
[13] - غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٣٠٥، حدیث ١٦٥
[14] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ١٦، حدیث ٥١٢٩
[15] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٤٤٥، حدیث ١٠١٧٩
[16] - تحف العقول، صفحه ٣٥٦
[17] - سوره بقره، آیه ٨٣
[18] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٧٢، صفحه ٤٠١، حدیث ٤٢
[19] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ١٢٠، حدیث ١٦
[20] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١١، صفحه ٢٩٥، حدیث ١٣٠٧٣
[21] - تحف العقول، صفحه ٢١٨
[22] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٧٥، صفحه ٧١، حدیث ٣٤
[23] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٤٤٥، حدیث ١٠١٧٣
