عیب‌جویی و تجسس
عیب‌جویی و تجسس از عیوب رفتاری و اخلاقی است و به معنی پی‌جویی و تلاش در جهت آگاه شدن از عیوب و نواقصی است که از چشم دیگران پوشیده است. عیب‌جویی یعنی جستجو کردن عیب‌های دیگران و تجسس یعنی جستجو کردن اموری از دیگران که نمی‌خواهند افراد دیگر آنها را بدانند.
خداوند در قرآن می‌فرماید «وَ لا تَجَسَّسوا وَ لا یغتَب بَعضُکُم بَعضاً»[1] یعنی «و در کار دیگران تجسس نکنید و کسی از شما غیبت دیگری نکند.» امام صادق (ع) می‌فرمایند: «هر که درصدد عیب‌جویی برادر مؤمنش برآید تا با آن (تا با دانستن عیب‌ها) روزی او را سرزنش کند، مشمول این آیه است[2]: کسانی که دوست دارند، زشتی‌ها در میان مردمِ با ایمان شیوع پیدا کند، عذاب دردناکی برای آنان در دنیا و آخرت خواهد بود و خداوند میداند و شما نمی‌دانید.»[3]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «عیب‌جویی از زشتترین عیب‌ها و بد‌ترین گناهان است.»[4] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «هرگاه دیدید کسی گناهان مردم را جستجو می‌کند و گناهان خودش را از یاد برده است بدانید که گرفتار مکر خدا شده است.»[5] اینکه کسی گرفتار مکر خدا شود اتفاق خطرناکی است که می‌تواند باعث عاقبت به شر شدن او شود.
امام علی (ع) می‌فرمایند: «بد‌ترین مردم کسی است که دنبال عیب‌های مردم باشد و کور عیب‌های خود.»[6] ایشان می‌فرمایند: «عاقل‌ترین مردم، کسی است که به عیب‌های خود بینا و نسبت به عیوب دیگران کور باشد.»[7]
تجسس و عیب‌جویی اثراتی برای انسان دارد. از جمله اینکه جستجوی عیوب دیگران باعث آشکار شدن عیب‌های خود اوست. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «عیب‌های مؤمنان را جستجو نکنید، زیرا هر که دنبال عیب‌های مؤمنان بگردد خداوند عیب‌های او را دنبال کند و هر که خداوند تعالی عیوبش را جستجو کند، او را رسوا سازد اگر چه درون خانه خود باشد.»[8]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «هر که راز‌های دیگران را جستجو کند خداوند راز‌های او را فاش سازد.»[9] ایشان می‌فرمایند: «هر که دنبال عیب‌های مردم بگردد خداوند عیب و زشتی‌های او را آشکار سازد.»[10]
از اثرات دیگر جستجوی عیب‌های مردم از بین رفتن محبت او از دل مردم است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «هر که عیب‌های پنهانی (مردم) را جستجو کند، خداوند او را از دوستی دل‌ها محروم گرداند.»[11]
ائمه (ع) توصیه کرده‌اند که بهتر است انسان با کسانی که اهل تجسس و عیب‌جویی هستند دوستی نکند. امام علی (ع) می‌فرمایند: «باید منفور‌ترین مردم نزد تو و دور‌ترین آنها از تو کسی باشد که بیش از همه عیب‌جوی مردم است.»[12]
ایشان می‌فرمایند: «با کسی که خوبی‌هایت را می‌پوشاند و عیب‌هایت را آشکار می‌کند برادری نکن.»[13] همچنین می‌فرمایند: «از آمیزش با کسانی که دنبال عیب‌های مردم می‌گردند دوری کنید، زیرا همنشین آنها نیز از ایشان در امان نیست.»[14]
از طرف دیگر توصیه شده انسان با کسانی دوستی کند که عیب‌های او را به خود او بگویند. امام علی (ع) می‌فرمایند: «باید محبوب‌ترین مردم نزد تو آن کسی باشد، که تو را به آنچه مایه اصلاح و سازندگی توست، راهنمایی کند و عیب‌ها و کاستی‌هایت را به تو نشان دهد.»[15]
همچنین توصیه شده بهتر است انسان عیب‌های دیگران را در ذهن خود نگه ندارد. واضح است که در این صورت خود انسان هم راحت‌تر زندگی خواهد کرد. امام علی (ع) می‌فرمایند: «در سالم بودن آدمی همین بس که عیوب دیگران را کمتر در ذهن خود نگه دارد.»[16]
در مورد عیب‌جویی از دیگران، ائمه (ع) توصیه کرده‌اند که انسان باید به جای اینکه به دنبال عیب‌های دیگران باشد به دنبال یافتن عیوب خود باشند. امام علی (ع) می‌فرمایند: «بهترین مردم کسی است که عیب‌های خودش او را از عیب‌های مردم بازدارد.»[17] ایشان می‌فرمایند: «کسی که در جستجوی عیب‌های مردم است، باید از خودش شروع کند.»[18] همچنین می‌فرمایند: «هر که بینای عیب خود باشد، از هیچ‌کس عیب‌جویی نکند.»[19]
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «سه خصلت است که هر که آنها را داشته باشد، یا یکی از آنها در او باشد، روز قیامت در سایه عرش خداوند عزّوجل است، روزی که هیچ سایه‌ای جز سایه او نیست؛ … مردی که از برادر مسلمان خود عیبی نگیرد تا آنگاه که آن عیب را از خودش دور کند و آدمی هر عیبی که از خود بر طرف سازد عیبی دیگر در نظرش آشکار می‌شود. آدمی را همین بس که به رفع معایب خود بپردازد و از پرداختن به عیب‌های مردم خودداری کند.»[20]
[1] - سوره حجرات، آیه ١٢
[2] - سوره نور، آیه ١٩
[3] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ٩، صفحه ١١٠، حدیث ١٠٣٧٩
[4] - میزان الحکمه، جلد ٩، حدیث ١٤٦٩٤
[5] - میزان الحکمه، جلد ٩، حدیث ١٤٦٣٥
[6] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ١٧٦، حدیث ٥٧٣٩
[7] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٢، صفحه ٤٤٥، حدیث ٣٢٣٣
[8] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ٣٥٥، حدیث ٥
[9] - میزان الحکمه، جلد ٩، حدیث ١٤٧٠٠
[10] - میزان الحکمه، جلد ٩، حدیث ١٤٧٠٠
[11] - میزان الحکمه، جلد ٩، حدیث ١٤٦٩٣
[12] - میزان الحکمه، جلد ٩، حدیث ١٤٦٩٧
[13] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٤١٨، حدیث ٩٥٦٥[13]
[14] - میزان الحکمه، جلد ٩، حدیث ١٤٧٠٤
[15] - میزان الحکمه، جلد ٩، حدیث ١٤٦٨٦
[16] - میزان الحکمه، جلد ٩، حدیث ١٤٧١١
[17] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٢، صفحه ٤١٦، حدیث ٣٠٩٠
[18] - میزان الحکمه، جلد ٩، حدیث ١٤٦٩٩
[19] - میزان الحکمه، جلد ٩، حدیث ١٤٦٤٧
[20] - میزان الحکمه، جلد ٩، حدیث ١٤٦٤٩
