بزرگواری و کرامت
بزرگواری از خصوصیات اخلاقی و بزرگوارانه رفتار کردن از خصوصیات رفتاری انسان است. بزرگواری به معنی احساس بزرگیای در خود است که مانع از پرداختن به امور پست می‌شود. بزرگواری از معرفت، قوی بودن، از خود گذشتگی و مثبت بودن سرچشمه می‌گیرد. انسان بزرگوار با کناره‌گیری از پستی‌ها با شکوه و جلال شده و نزد دیگران شریف و محترم می‌شود.
امور پست امور حقیری هستند که در مفاهیم اخلاقی و معنوی همان گرایش به عالم ماده دنیایی است. تکبر و غرور به این معنی است که انسان امور پست را به اشتباه امور مهم در نظر گرفته و از داشتن آنها حالت بزرگی به او دست دهد. کسی که حقیقت الهی و متعالی داشته باشد با بزرگواری به امور عالی و بر‌تر گرایش پیدا می‌کند. بنابراین لازمه گرایش به امور عالی و بر‌تر، وجود بزرگواری و کرامت در انسان است.
خصلت بزرگواری و کرامت که شامل مفاهیمی مثل فتوت، مروت و کلیه بزرگواری‌های دیگر می‌شود از مهمترین و اساسی‌ترین خصلت‌های اخلاقی است که تمام فضایل اخلاق از آنها سرچشمه می‌گیرند. یعنی یکی از پایه‌های همه فضائل اخلاق در کرامت و بزرگواری است؛ چرا که تا بزرگی و بزرگواری نباشد انسان از خصلت‌های پست که همان اخلاق رذیله هستند کناره‌گیری نکرده و خصلت‌های متعالی را در خود به وجود نمی‌آورد.
کرامت و بزرگواری دوری از پستی است و پستی همان رعایت خود نفسانی می‌باشد؛ بنابراین کرامت و بزرگواری گذشتن از خود نفسانی و ظلمانی است. تمام اخلاق با گذشتن از خود حقیر انسان به وجود می‌آید؛ بنابراین با کرامت و بزرگواری می‌توان به همه فضائل اخلاق رسید.[1]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «بزرگواری، داشتن منش نیکو و دوری کردن از پستی است.»[2] ایشان می‌فرمایند: «خداوند متعال اسلام را به شما ارزانی داشت و برای آن برگزیدتان؛ زیرا اسلام عنوان سلامت است و مجمع کرامت.»[3] همچنین می‌فرمایند: «بهشتیان گروهی هستند که کرامت همواره با آنان است تا آنکه سرانجام در سرای جاودانی فرود آیند و از جابجایی سفر‌ها [در عالم‌های مختلف] آسوده شوند.»[4]
امام صادق (ع) شاخه‌های مختلف کرامت را معرفی کرده و می‌فرمایند: «بزرگواری‌های اخلاقی ده چیز است، پس اگر توانایی آن را داری که این اخلاق در تو باشد پس اقدام کن؛ زیرا این مکارم گاه باشد که در مرد هست ولی در فرزندش نیست و گاه در فرزند هست و در پدرش نیست و گاه در بنده هست و در آزاد نیست و آنها عبارت‌اند از: راستی با مردم، راست‌گویی زبان، امانت‌داری، پیوند با خویشان، مهمان‌نوازی، طعام دادن به سائل، پاداش دادن به خاطر انجام کار‌ها، خودداری از سرزنش همسایه، خودداری از سرزنش همنشین و سر همه این بزرگواری‌ها حیا است.»[5] چنانچه دقت شود تمام این ابعاد و شاخه‌ها در ارتباطات اجتماعی خود را نشان داده و با از خود گذشتگی انسان به مکارم اخلاق می‌رسد.
امام علی (ع) می‌فرمایند: «هیچ بزرگواری و کرامتی چون تقوا نیست.»[6] چرا که گناه نکردن بزرگی می‌خواهد تا فرد بتواند این خود نگهداری را انجام دهد. برای اینکه انسان بتواند خود را از پستی‌ها نگه دارد باید دارای بزرگی و کرامت باشد. امام علی (ع) در تعریف جوان‌مردی می‌فرمایند: «جوان‌مردی، دور بودن انسان از پستی و فرومایگی است.»[7] امام علی (ع) می‌فرمایند: «انسان به هیچ زینتی زیبا‌تر از مروّت و جوان‌مردی آراسته نشده است. »[8]
انسان‌های بزرگوار خصوصیات شخصیتی و رفتاری دارند که در احادیث به آنها اشاره شده است. تعدادی از مهمترین آنها که بیانگر دیگر خصوصیات بزرگواران است بیان می‌شود. چنانچه دقت شود بیشتر این خصوصیات ویژگی‌های اجتماعی هستند.
امام علی (ع) می‌فرمایند: «هر که برای خود بزرگواری قائل باشد، خواهش‌های نفسانی‌اش در نظر او کوچک شود.»[9] ایشان می‌فرمایند: «هر که برای خود کرامتی قائل باشد، دنیا در نظرش کوچک آید.»[10]
امام علی (ع) درباره نیکی کردن انسان بزرگوار و حقیر می‌فرمایند: «انسان بزرگوار، نیکوکاری‌های خود را بدهی به گردن خود می‌داند که باید بپردازد و انسان پست، احسان‌های گذشته خود را بدهی به گردن دیگران می‌داند که باید پس بگیرد.»[11]
امام علی (ع) درباره اثرپذیری انسان بزرگوار و حقیر می‌فرمایند: «احترام گذاشتن به همان اندازه که برای بزرگوار سازنده است برای انسان حقیر تباه کننده است.»[12] همچنین می‌فرمایند: «کسی که عزت و احترام ادبش نکند، اهانت و بی‌حرمتی او را ادب نماید.»[13]
امام علی (ع) تضاد شخصیتی انسان کریم با بخل و پستی را بیان فرموده و می‌فرمایند: «اهل کرامت آن قدر که از بخل و همدمی با لئیمان می‌گریزند، از مرگ نمی‌گریزند.»[14] ایشان می‌فرمایند: «لذت کریمان، در طعام دادن و لذت لئیمان در طعام خوردن است.»[15]
امام علی (ع) اشتیاق به نیکی کردن را از خصوصیات انسان کریم دانسته و می‌فرمایند: «کریم، کسی است که آغازگر نیکی باشد و شروع به احسان کند.»[16] امام حسن مجتبی (ع) می‌فرمایند: «بزرگواری، احسان کردن داوطلبانه و دادن قبل از درخواست است.»[17]
امام حسین (ع) ارتباط میان کلام و عمل انسان کریم را بیان فرموده و می‌فرمایند: «انسان کریم کسی است که اگر سخن بگوید با عمل خود سخنش را تصدیق کند.»[18]
امام علی (ع) در ارتباط انسان کریم با کوتاهی‌های دیگران می‌فرمایند: «بزرگواری، به دوش کشیدن بار تاوان‌ها [ی مردم] است.»[19] ایشان می‌فرمایند: «بزرگواری، تحمّل کردن گناه و تقصیر [و انتقام نکشیدن از آن] است.»[20] همچنین می‌فرمایند: «شتاب در عفو و گذشت از خصلت‌های بزرگواران است و شتاب در انتقام‌گیری از خصلت‌های فرومایگان است.»[21]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «کیفر دادن انسان‌های بزرگوار از گذشت کردن انسان‌های پست بهتر است.»[22] ایشان می‌فرمایند: «ندادن انسان بزرگوار، بهتر از دادن انسان حقیر است.»[23] چرا که انسان بزرگوار وقتی نمی‌دهد غذرخواهی می‌کند و اگر بتواند جبران می‌کند اما انسان حقیر وقتی می‌دهد خود را طلبکار دانسته و چه بسا منت بگذارد. همچنین می‌فرمایند: «عادت بزرگواران نیکی کردن است. عادت فرومایگان بدگویی کردن پشت سر دیگران است.»[24]
امام علی (ع) درباره حقیر شدن انسان بزرگوار و دارای مقام شدن انسان حقیر می‌فرمایند: «بترسید از خشم بزرگوار هرگاه حقیر شمرده شود و [بترسید] از تندی انسان پست هرگاه بلند مقام شود.»[25] یعنی انسان‌های حقیر وقتی به جایگاهی برسند به خاطر کم ظرفیتی که دارند از خود رفتارها و تصمیمات تندی نشان می‌دهند و انسان‌های بزرگوار به خاطر بزرگی که دارند حقارت را تحمل نمی‌کنند.
امام علی (ع) بزرگداشت دیگران را نشانه بزرگواری خود انسان دانسته و از نشانه‌های بزرگواری انتظار سپاس‌گزاری نداشتن بیان فرمودهاند. ایشان می‌فرمایند: «اگر کسی را گرامی بداری در حقیقت خودت را گرامی داشته‌ای و حیثیت خود را با آن آراسته‌ای. بنابراین به خاطر خوبی و احترامی که به خودت کرده‌ای از دیگری انتظار سپاس‌گزاری نداشته باش.»[26]
بزرگواری خصوصیت اخلاقی است که با ویژگی‌های دیگر انسان ارتباط دارد. یکی از خصوصیات رفتاری انسان‌های بزرگوار صبر است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «بزرگواری، خوب صبر کردن است.»[27] ایشان از عواملی که باعث به وجود آمدن بزرگواری می‌شود را بلند همتی بیان کرده و می‌فرمایند: «بزرگواری، نتیجه بلند همتی است.»[28]
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «سه چیز دلیل بر کرامت و بزرگواری انسان است: اخلاق خوب، فرو بردن خشم، چشم‌پوشی از حرام‌ها.»[29] امام علی (ع) می‌فرمایند: «با خوش رویی و نیکوکاریِ انسان است که بزرگواری او معلوم می‌شود.»[30] ایشان می‌فرمایند: «نرم‌خویی، از بزرگواری است.»[31]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «خلوص و یکرنگی از اخلاق بزرگواران است و ناخالصی از صفات انسان‌های حقیر است.»[32] ایشان می‌فرمایند: «بزرگوار، کینه‌توز نیست.»[33] همچنین می‌فرمایند: «دروغ و خیانت از اخلاق بزرگواران نیست.»[34] همچنین ایشان می‌فرمایند: «وفاداری به پیمان‌ها، از بزرگواری است.»[35]
[1] - موضوع مبانی اخلاق و راههای کنار گذاشتن عیبهای اخلاقی در بخش «انسان الهی» این وبلاگ تشریح شده است.
[2] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥٠٧
[3] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥١٧
[4] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥١٨
[5] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ٥٥، حدیث ١
[6] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٦١٩
[7] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٣، صفحه ٢٦٠، حدیث ٤٤٢٥
[8] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٦، صفحه ٩٦، حدیث ٦٩٥٩
[9] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥١٠
[10] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥١١
[11] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٢، صفحه ١١٥، احادیث ۲۰۳۱ و ۲۰۳۲
[12] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٦١٥
[13] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٦١٢
[14] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥٧٤
[15] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٥، صفحه ١٣٢، حدیث ٧٦٣٨
[16] - غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٥٤، حدیث ١٠٢٢
[17] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٤٩٦
[18] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ٧، صفحه ١٩٣، حدیث ٨٠٠٦
[19] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥٠١
[20] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٤٩٩
[21] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥٦١
[22] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥٦٨
[23] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥٦٩
[24] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥٦٦
[25] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥٨٥
[26] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٦٢٠
[27] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥٠٠
[28] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥٠٩
[29] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٤٩٧
[30] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٤٩٨
[31] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥١٢
[32] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥٦٠
[33] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥٨١
[34] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥٧٨
[35] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٥١٣
