بخشش مال از بخشندگی و سخاوت انسان سرچشمه گرفته و بخل در مقابل سخاوت قرار دارد. انسان بخیل از بخشش خودداری کرده و همه چیز را برای خود میخواهد؛ بنابراین بخل یا خسیس بودن از خودخواهی انسان سرچشمه می‌گیرد و از بد‌ترین عیب‌های اخلاقی است. بخشش مال شکل‌های مختلفی دارد. یکی از انواع بخشش مالی صدقه دادن است.
بخشیدن و گذشت از خطای دیگران از خصوصیات اخلاقی و رفتاری است و به معنی نادیده گرفتن خطای کسی که به او ضرری رسانده یا باعث آزار او شده است می‌باشد. گذشت و بخشش، از مهربانی، از خود گذشتگی و خیرخواهی نسبت به دیگران سرچشمه می‌گیرد.
عدالت از خصوصیات اخلاقی و رفتاری است که از معرفت داشتن، محبت و از خود گذشتگی سرچشمه می‌گیرد و به معنی قرار دادن هر چیز در جایی که شایستگی آن را دارد است. جای شایسته هر چیز با شناخت موقعیت، شایستگی‌های آن و شرایطی که دارد معلوم می‌شود.
بزرگواری از خصوصیات اخلاقی و بزرگوارانه رفتار کردن از خصوصیات رفتاری انسان است. بزرگواری به معنی احساس بزرگیای در خود است که مانع از پرداختن به امور پست می‌شود. بزرگواری از معرفت، قوی بودن، از خود گذشتگی و مثبت بودن سرچشمه می‌گیرد. انسان بزرگوار با کناره‌گیری از پستی‌ها با شکوه و جلال شده و نزد دیگران شریف و محترم می‌شود.
از مهمترین اموری که هر انسان باید در خود به وجود آورد تا به انسانیت و تکامل معنوی برسد رشد اخلاقی و معنوی است. با توجه به دوره تحول نوجوان، بهترین زمانی که انسان می‌تواند به رشد اخلاقی و معنوی برسد دوره نوجوانی است؛ چراکه شخصیت او در حال شکل‌گیری بوده و هنوز شاکله شخصیتی او سفت نشده است. چنانچه این موضوع مورد توجه قرار نگیرد نوجوان به رشد انسانی خود نرسیده و حتی گاه کار به جایی می‌رسد که والدینِ خود را از داشتن چنین فرزندی پشیمان می‌کند.
١- رسول خدا (ص) فرمودند: فَضْلُ الشّابِّ اْلعابِدِ الَّذی تَعَبَّدَ فِی صَباهُ عَلَی الشَّیخِ الَّذی تَعَبَّدَ بَعْدَ ما کبُرَتْ سِنُّهُ کَفَضْلِ اْلمُرْسَلینَ عَلی سائِرِ النّاسِ.[1]
برتری جوانی که در جوانی خدا را عبادت می‌کند بر پیری که پس از پیر شدن به عبادت می‌پردازد، مانند برتری پیامبران الهی نسبت به دیگران است.
استاد اخلاقی و تربیتی کسی است که علاوه بر اینکه روش زندگی متعالی را به انسان می‌آموزد، با انسان برای رسیدن به کمال، مرحله به مرحله کمک و همراهی می‌کنند.
جایگاه استاد اخلاقی و تربیتی برای کسانی که تحت تربیت او قرار می‌گیرد جایگاه بسیار حساسی است؛ چرا که انسان را در اصل زندگی تحت تأثیر خود قرار داده و می‌تواند انسان را سعادتمند یا بدبخت کند. بنابراین فرد باید بسیار دقت داشته باشد که چه کسی را به عنوان استاد اخلاقی و تربیتی خود انتخاب می‌کند.
از جمله کسانی که انسان باید با آنها ارتباط برقرار کرده و در ارتباط با آنها اموری را رعایت کند بزرگترهای معنوی هستند. بزرگترهای معنوی کسانی هستند که انسان از وجود آنها استفاده معرفتی و معنوی کرده و راه سعادت و کمال خود را از آنها یاد گرفته و با کمک آنها این راه را به شکل صحیح‌تر و راحت‌تری طی می‌کند.
برای رسیدن به حالت حضور قلب به طور عملی و برای اینکه انسان بتواند آشفتگی روحی خود را از بین برده و خود را در درونش متمرکز کند و به ذکر قلبی که حقیقت ذکر و همان حضور قلب است برسد، ابتدا باید مطابق آنچه در بخش « تمرکز فکر و حضور قلب » در مرحله سوم بیان شد، اقدام به کنترل و تمرکز فکر کند. پس از آن، در این مرحله باید اقدام به تمرکز بر حقیقت خود کرده و پس از آن اقدام به توجه به خدا در درون خود نماید.
پاکی قلب از ظلمت‌ها از توبه آغاز شده، با پاکی اعمال از گناهان ادامه پیدا می‌کند و با پاکی اعمال از عیب‌های اخلاقی، سپس با پاک کردن کامل قلب از رذایل اخلاق و محبت‌‌های باطل، به حالت انس و حضور دائم در محضر خدا می‌رسد.
پس از آنکه انسان در تقوی و اراده خود چنان قوی شد که هیچ گناهی را با اراده خود انجام نداده و هیچ واجبی را با اختیار خود ترک نکرد، آمادگی آن را پیدا می‌کند که ریشه‌‌های گناهان را در خود از بین ببرد. ازآنجاکه رذایل اخلاق ریشه گناهان هستند و رذایل اخلاق در قلب انسان هستند در این مرحله فرد وارد محدوده قلب می‌شود.
فهم، قابلیتی در انسان است که به وسیله آن حقایق و واقعیت‌ها را به گونه‌ای متوجه می‌شود که آنها را دانسته و ادراکی هر چند به صورت کلی نسبت به آنها پیدا می‌کند. قابلیت فهم با علم و تقوی قوی‌‌تر می‌شود چراکه انسان با علم می‌داند و با پاکی بر اثر تقوی قدرت درک بیشتری پیدا می‌کند.
تکبر
تکبر عبارت است از حالت خود را از دیگران بر‌تر دیدن و دیگران را از خود حقیر‌تر و کوچک‌تر دانستن. مهمترین مشخصة آن این است که وقتی فرد به کسی حس تکبر دارد در مقابل او نمی‌تواند تواضع کند و از بالا به پایین به او نگاه کرده و رفتار می‌کند و چنانچه طرف مقابل بر فرد متکبر برتری‌جویی کند عصبانی شده و از او ناراحت یا متنفر می‌شود.
برای اینکه انسان، الهی شود باید موانع رشد و کمال خود را از بین ببرد. عیب‌های انسان نقاط ضعف او بوده و همان محدودیت‌ها و قید‌های وجود او هستند. چهارچوب وجود انسان محدودیتهای وجود اوست و انسان فقط در حیطه چهارچوب وجود خود می‌تواند عمل کند؛ در نتیجه انسان به محدودیتهای وجودش منتهی شده و در آنها توقف می‌کند. بنابراین محدودیت‌ها و قید‌های انسان همان نقاط ضعف و حقارت‌های وجود او هستند.[1]
وقتی در انسان تغییر یا هدایتی میخواهد اتفاق بیافتد تک‌تک ابعاد وجود انسان متناسب با ویژگی‌هایشان جایگاه و اهمیت خود را دارند. مهمترین بخش وجود انسان حقیقت انسان است و تغییر اعمال و تفکرات انسان باید در نهایت باعث تغییر حقیقت انسان شود تا انسان واقعاً تغییر کند. از آنجا که این دنیا عالم عمل است اعمال انسان تأثیر اساسی در تغییر و اصلاح انسان دارند. تأکید خداوند در قرآن بر انجام عمل صالح نیز به همین دلیل است.
