عادل بودن و عدالت

عدالت از خصوصیات اخلاقی و رفتاری است که از معرفت داشتن، محبت و از خود گذشتگی سرچشمه می‌گیرد و به معنی قرار دادن هر چیز در جایی که شایستگی آن را دارد است. جای شایسته هر چیز با شناخت موقعیت، شایستگی‌های آن و شرایطی که دارد معلوم می‌شود.

مفهوم عدالت در مورد هر چیز از جمله عدالت خدا، عدالت انسان نسبت به خودش، عدالت انسان‌ها نسبت به یکدیگر معنی پیدا می‌کند. بنابراین عدالت دارای معنی و جریان عملی گسترده‌ای است.

عدالت خدا یعنی خداوند هر چیز را متناسب با شایستگی‌ها و شرایط آن در بهترین وضعیت قرار دهد. عدالت در وجود انسان از اعتدال قوای وجود او به وجود می‌آید اگر انسان قوای وجودی خود را به تعادل برساند به همه اخلاق حسنه دست پیدا می‌کند.

عدالت انسان‌ها نسبت به دیگران یعنی انسان در مورد کسی که می‌تواند رفتاری نسبت به او داشته باشد یا قضاوتی در مورد او بکند یا به هر شکلی که می‌تواند اثری بر او بگذارد، به گونه‌ای باشد که متناسب با شرایط و جایگاه او بهترین رفتار یا قضاوت را داشته باشد. بنابراین برای عادل بودن نسبت به دیگران باید نسبت به آنها شناختی داشته و بداند بهترین رفتار چیست و آن رفتار را انجام دهد.

از آنجا که «معاشرت الهی» رفتار صحیح متناسب با موقعیت هر فرد در چارچوب دستورات خدا است روش انجام معاشرت الهی همان عادلانه و متناسب با دستورات خدا عمل کردن است. بنابراین خصلت عدالت از مهمترین ویژگی‌های فردی و اجتماعی است که انسان اگر آن را داشته باشد دارای اخلاق الهی می‌شود.

با توجه به گستردگی معنی عدالت امام علی (ع) می‌فرمایند: «عدالت، شالوده‌ای است که جهان بر آن استوار است.»^[1] ایشان می‌فرمایند: «عدالت، محکم‌ترین شالوده است.»^[2] یعنی همه چیز با عدالت در بهترین وضعیت خود قرار می‌گیرند.

همچنین می‌فرمایند: «عدالت، ترازوی خدای سبحان است که آن را در میان خلق خود نهاده و برای بر پا داشتن حق نصب کرده است.»^[3] در این حدیث به موضوع عدالت از نظرِ سنجیدن و بر پا کردن حق و باطل توجه شده است.

امام علی (ع) می‌فرمایند: «فضایل چهار گونه‌اند: اول حکمت است و جایگاه آن اندیشیدن باشد؛ دوم عفت است و جایگاه آن شهوت و خواهش نفسانی باشد؛ سوم زورمندی [و شجاعت] است و جایگاه آن [نیروی] غضب باشد و چهارم عدالت است و جایگاه آن اعتدال قوای نفسانی باشد.»^[4] در این حدیث شدت اهمیت رعایت عدالت در وجود انسان معلوم می‌شود چرا که‌ باعث تعادل انسان شده و با ایجاد تعادل، انسان به کمال می‌رسد.

در این کتاب فقط رعایت عدالت در ارتباط با دیگران موضوع بحث است؛ بنابراین تنها احادیث مربوط به این موضوع بیان می‌شود. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که در معاشرت با مردم به آنها ظلم نکند، دروغ نگوید و خلف وعده ننماید، جوان‌مردی‌اش کامل، عدالتش آشکار، برادری با او واجب و غیبتش حرام است.»^[5]

عدالت به قدری ثواب دارد که وزن نمی‌شود یعنی بی‌حساب به آن پاداش داده می‌شود. امام علی (ع) می‌فرمایند: «دو چیز است که ثواب آنها وزن نمی‌شود گذشت و عدالت.»^[6] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «عدالت، از آبی که شخص تشنه به آن می‌رسد گوارا‌تر است.»^[7] ایشان می‌فرمایند: «عدالت از عسل شیرین‌تر، از کره نرم‌تر و از مشک خوشبو‌تر است.»^[8] همچنین می‌فرمایند: «پشیمان‌ترین شخص در روز قیامت، کسی است که برای مردم از عدالت سخن بگوید، اما خودش به دیگران عدالت روا ندارد.»^[9]

امام علی (ع) می‌فرمایند: «عدالت مطبوع است و هوای نفس، منحرف و ستمگر.»^[10] ایشان می‌فرمایند: «عدالت زیور ایمان است.»^[11] همچنین می‌فرمایند: «عدالت، سر ایمان و مجمع نیکی‌هاست.»^[12] رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «یک ساعت عدالت، بهتر از شصت سال عبادت است که شبش به عبادت و روزش به روزه‌داری بگذرد و یک ساعت بی‌عدالتی در حکومت، نزد خدا بد‌تر از شصت سال گناه است.»^[13]

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «خداوند هیچ پیامبری را جز به نیکی و عدالت و مکارم اخلاق و محاسن اعمال و نهی از بدی‌ها مبعوث نکرد.»^[14] ایشان می‌فرمایند: «اگر در میان مردم عدالت اجرا شود، بی‏نیاز می‏شوند و به اذن خداوند متعال، آسمان روزی خود را فرو می‏فرستد و زمین برکاتش را بیرون می‏ریزد.»^[15]

امام علی (ع) می‌فرمایند: «به راستی که عدالت ترازوی (معیار) خدای سبحان است که در میان خلق نهاده است و برای بر پا داشتن حق نصب فرموده، پس در ترازوی خداوند با او مخالفت نکن و با حکومتش مقابله ننما.»^[16]

امام علی (ع) می‌فرمایند: «به ‏راستی که در عدالت گشایش است و هر که عدالت بر او تنگ آید، بی‏عدالتی بر وی تنگ‏‌تر خواهد بود.»^[17] از امام علی (ع) سؤال شد عدالت بر‌تر است یا بخشش؟ فرمودند «عدالت هر چیزی را در جای خودش می‌گذارد و بخشندگی امور را از جهتشان خارج می‌کند؛ عدالت سیاستی فراگیر است اما بخشندگی موضوعی خاص است.»^[18] بنابراین با عدالت می‌توان جامعه را اداره کرد اما بخشندگی لطفی فردی است که کسی در حق دیگری می‌کند.

عدالت نشانه‌هایی دارد. امام علی (ع) می‌فرمایند: «عادل‌ترین مردم کسی است که در عین داشتن قدرت، انصاف داشته باشد.»^[19] ایشان می‌فرمایند: «عادل‌ترین مردم، کسی است که وقتی بر او ستم شود به انصاف رفتار کند.»^[20]

امام علی (ع) می‌فرمایند: «هر که نهانش با آشکارش یکسان باشد و کردارش با گفتارش سازگار، او کسی است که امانت را پرداخته و عدالتش تحقق یافته است.»^[21] همچنین می‌فرمایند: «عادل‌ترین خلق، کسی است که بیش از همه به حق داوری کند.»^[22]

در روایات به رعایت عدالت توصیه فراوان شده است. امام علی (ع) در سفارش به فرزند بزرگوار خود امام حسین (ع) فرمودند «تو را سفارش می‌کنم به تقوا داشتن از خدا در روزگار توانگری و تهیدستی و رعایت عدالت با دوست و دشمن.»^[23] ایشان در سفارش به فرزند بزرگوارش امام حسن (ع) فرمودند «فرزندم! تو را سفارش می‌کنم به گزاردن نماز در وقتش و رعایت عدالت در هنگام خشنودی و خشم.»^[24]

امام علی (ع) درباره آیه: خدا به عدالت و احسان فرمان می‌دهد.^[25] فرمودند «مقصود از عدالت، انصاف است و احسان، بخشش و تفضل است.»^[26] ایشان می‌فرمایند: «از موارد عدالت این است که در قضاوت انصاف به خرج دهی و از ظلم و حق کشی دوری کنی.»^[27]

امام باقر (ع) می‌فرمایند: «هیچ عدالتی چون انصاف نیست.»^[28] امام علی (ع) می‌فرمایند: «عادل‏‌ترین مردم کسی است که با کسی که به او ظلم کرده با انصاف رفتار کند.»^[29]

امام علی (ع) بازگرداندن حقوق پایمال شده و یاری مظلوم را از مصادیق عدالت بیان فرموده و می‌فرمایند: «هیچ عدالتی بهتر از بازگرداندن حقوق پایمال شده نیست.»^[30] ایشان می‌فرمایند: «بهترین عدالت یاری مظلوم است.»^[31]

عدالت اثرات بسیار مهمی دارد. امام علی (ع) در بیانی کلی می‌فرمایند: «عدالت، زندگی است.»^[32] حضرت زهرا (س) می‌فرمایند: «خداوند عدالت را برای آرامش دل‌ها واجب فرمود.»^[33] امام علی (ع) می‌فرمایند: «به سبب عدالت، برکت‌ها دوچندان می‌شود.»^[34]

امام علی (ع) می‌فرمایند: «هیچ‌چیز مانند عدالت، شهر‌ها را آباد نکرده است.»^[35] امام کاظم (ع) درباره آیه: زمین را بعد از مرگش زنده می‌کند.^[36] فرمودند «منظور زنده کردن زمین با باران نیست، بلکه خداوند مردانی را می‌فرستد که عدالت را زنده می‌کنند و با زنده شدن عدالت زمین نیز زنده می‌شود.»^[37]

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «اگر در میان مردم عدالت برقرار شود همه بی‌نیاز می‌‏شوند و به اذن خداوند متعال آسمان روزی خود را فرو می‌فرستد و زمین برکت خود را بیرون می‌ریزد.»^[38] امام رضا (ع) می‌فرمایند: «به کارگیری عدل و احسان و نیکی موجب دوام و باقی ماندن نعمت می‌شود.»^[39]

امام علی (ع) عدالت را یکی از عوامل پیروزی بر دشمن دانسته و می‌فرمایند: «دین را پناهگاه و عدالت را شمشیر (اسلحه) خود قرار ده تا از هر بدی نجات پیدا کنی و بر هر دشمنی پیروز شوی.»^[40]

عدالت اثرات معنوی و آخرتی هم دارد. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «عدالت، ترازوی خدای متعال در زمین است؛ هر که آن را به کار گیرد، به خاطر آن به بهشت می‏رود و هر که آن را ر‌ها کند به جهنم می‏رود.»^[41]

عواملی باعث رفتار عادلانه می‌شوند که در روایات به آنها توجه شده است. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «عادل‌تر از همه مردم کسی است که آنچه برای خود می‌پسندد برای مردم نیز بپسندد و آنچه برای خود نمی‌پسندد برای مردم نیز نپسندد.»^[42] امام علی (ع) می‌فرمایند: «عادلانه‌ترین روش این است که با مردم آنگونه رفتار کنی که دوست داری با تو رفتار کنند.»^[43]

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که با مردم چنان رفتار کند که دوست دارد آنان با او رفتار کنند، عادل است.»^[44] ایشان می‌فرمایند: «آنچه برای خود نمی‌پسندی برای دیگری هم مپسند و آنچه برای خود دوست داری برای برادرت نیز دوست بدار تا در قضاوتت عادل باشی و در عدالتت دادگر و نزد آسمانیان دوست داشتنی و در دل‌های زمینیان محبوب.»^[45]

همچنین دوری از هوی و هوس را عاملی برای رفتار عادلانه انسان بیان فرموده‌اند. امام علی (ع) می‌فرمایند: «از محبوب‌ترین بندگان خدا نزد او، بنده‌ای است که خداوند او را در برابر نفسش یاری رسانده پس اندوه را زیرپوش خود کرده و ترس [از خدا] را بالاپوشش قرار داده، چنین کسی از معادن دین خدا و از ستون‌های زمین اوست، خویشتن را ملزم به عدالت کرده است و نخستین گام عادل بودن او دور کردن هوا و هوس از خویش بوده است.»^[46]

موضوع عدالت اجتماعی موضوع بسیار مهم و مفصلی است که بخش کوچکی از آن در بخش «معاشرت الهی» قرار دارد؛ بنابراین در کتاب مربوط به خود باید به طور کامل مورد بررسی قرار گیرد.

---

[1] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٥٥

[2] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٥٦

[3]- میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٥٧

[4]- میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٩٦

[5]- تحف العقول‏، صفحه ٥٧

[6] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ١٨٤، حدیث ٥٧٦٩

[7]- میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٦٠

[8]- میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٦١

[9] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ٣٠٠، حدیث ٣

[10] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٦٢

[11] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٨٢

[12] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٨٣

[13] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٧٣

[14] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ٤ (خاتمه)، صفحه ١٢١

[15] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٣، صفحه ٥٦٨، حدیث ۶

[16] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٩٩، حدیث ١٦٩٦

[17] - نهج البلاغه (صبحی صالح)، صفحه ٥٧، خطبه ١٥

[18] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٨١

[19] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١٢٠١٤

[20] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١٢٠١٥

[21] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١٢٠٠٦

[22] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١٢٠١٦

[23] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١٢٠١١

[24] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١٢٠١٢

[25] - سوره نحل، آیه ٩٠

[26] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٩٠

[27]- غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٢، صفحه ٥٠٢، حدیث ٣٤٤١

[28]- تحف العقول‏، صفحه ٢٨٦ - برای توضیح بیشتر در مورد انصاف، به بخش مربوط به «انصاف دادن» مراجعه شود.

[29]- تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٣٩٤، حدیث ٩١٠٤

[30]- تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٤٤٦، حدیث ١٠٢٢٢

[31]- تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٤٤٦، حدیث ١٠٢١٠

[32]- میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٨٤

[33]- میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٦٣

[34]- میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٧١

[35]- میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٧٨

[36]- سوره حدید، آیه ١٧

[37] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١١٩٨٦

[38] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٣، صفحه ٥٦٨، حدیث ٦

[39] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١١، صفحه ٣١٧، حدیث ١٣١٤٠

[40] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٨٦، حدیث ١٤٢٢

[41] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١١، صفحه ٣١٧، حدیث ۱۳۱۴۵

[42] - نهج الفصاحه، صفحه ٢٢٠، حدیث ٣٤٠

[43] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١٢٠١٨

[44] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١٢٠٠٤

[45] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١٢٠٠٥

[46] - میزان الحکمه، جلد ٧، حدیث ١٢٠٠٧