روش ارتباط صحیح با صاحبان مال
نگاه دین به مال و ثروت به این شکل است که مال وسیله‌ای برای رسیدن انسان به کمال است؛ بنابراین از آن فقط باید به اندازه‌ای بهره برد که انسان را در رسیدن به تعالی و کمال کمک می‌کند. از آنجا که بسیاری از امور این دنیا با ثروت تأمین می‌شود مدیریت آن و موضوع اقتصاد به معنی میانه‌روی در مال و ثروت بسیار مهم است.
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «ثروت از آن خداست و او آن را نزد بندگان خود امانت گذاشته و دستور داده است که از آن در حد متعارف بخورند و بیاشامند و لباس تهیه کنند و ازدواج کنند و برای سواری از آن استفاده کنند و با بقیه آن به مؤمنان نیازمند کمک کنند؛ بنابراین کسی که در هر قسمت از آن از حد معمول تجاوز کند و بیشتر مصرف کند، مرتکب گناه شده است و آنچه زیادی خورده یا آشامیده یا پوشیده یا در امر ازدواج و سواری صرف کرده حرام است.»[1]
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «مردم اگر حقوق [و واجبات مالی] خود را ادا کنند مسلماً همه از یک زندگی مطلوب و رضایت‌بخشی برخوردار می‌شوند.»[2] امام علی (ع) می‌فرمایند: «همانا خدای سبحان روزی فقرا را در اموال سرمایهداران قرار داده است؛ پس فقیری گرسنه نمیماند جز به کامیابی ثروتمندان و خداوند از آنان درباره گرسنگی گرسنگان خواهد پرسید.»[3]
اما از آنجا که مال و ثروت جذابیتی دارد که انسان را به غفلت می‌اندازد توصیه شده که بیشتر از نیاز به آن پرداخته نشود. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر امتی گوساله‌ای دارد و گوساله این امت دینار و درهم است.»[4] یعنی همان‌طور که گوساله بنی‌اسرائیل پیروان حضرت موسی (ع) را گمراه کرد و آنان خدا را فراموش کردند، مال و ثروت هم موجب انحراف امت پیامبر اسلام (ص) است.
امام علی (ع) می‌فرمایند: «مال دوستی عاقبت انسان را تباه می‌کند و آرزو‌ها را گسترده و طولانی می‌کند.»[5] ایشان می‌فرمایند: «زیادی ثروت قلب‌ها را تباه می‌سازد و باعث به وجود آمدن گناهان می‌شود.»[6]
امام باقر (ع) در مورد کسانی که تازه به ثروت رسیده‌اند و آن را مانند جان خود دوست دارند می‌فرمایند: «حکایت کسی که نیازمند نو کیسه باشد، حکایت درهمی است که در دهان افعی است که هم به آن نیاز داری و هم از افعی در خطری.»[7]
در روایات به موضوع ادای حقوق واجب الهی و خوردن روزی حلال تأکید فراوانی شده است. امام باقر (ع) می‌فرمایند: «هر که زکات و وجوهات مالی خود را نپردازد خداوند همان را در روز قیامت اژد‌هایی آتشین بر گردن او طوقی قرار می‌دهد که گوشت بدنش را نیش می‌زند تا از حساب فارغ شود.»[8] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «سخت‌‌ترین حالات مردم در روز قیامت زمانی است که طلبکارِ خمس سر بلند کرده و ندا کند خدایا خمس من چه شد؟»[9]
در روایات برای به دست آوردن مال از راه حلال تأکید شده است. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «کار کردن برای کسب مال حلال، بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.»[10] امام کاظم (ع) می‌فرمایند: «کسی که در پی روزی حلال برای خود و خانواده‌اش باشد، همانند کسی است که در راه خدا جهاد کند.»[11] رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «کسی که مالی را از راه غیر حلال به دست آورد، آن مال توشه و مرکب او به طرف آتش جهنم خواهد بود.»[12]
امام باقر (ع) می‌فرمایند: «خداوند برای هر انسان رزق حلالی را مشخص و حتمی کرده است که به طور کامل به آن خواهد رسید و از طرفی رزق حرامی از طریق دیگر به او عرضه می‌شود، پس اگر از آن حرام مقداری بردارد به همان اندازه از مال حلال او کم می‌شود.»[13] رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «کسی که مالی از راه غیر حلال به دست آورد، خداوند او را فقیر می‌کند.»[14]
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «کسی که بعد از تلاش در طلب مال حلال بیتوته و استراحت کند، آمرزیده شده شب را به صبح می‌آورد.»[15] ایشان می‌فرمایند: «هر که از دسترنج خود مال حلال بخورد در‌های بهشت برای او گشوده شود و از هر کدام بخواهد داخل شود.»[16]
رسول خدا (ص) در مورد ر‌ها کردن لقمه حرام می‌فرمایند: «ر‌ها کردن لقمه‌ای حرام پیش خدا محبوب‌تر است از دو هزار رکعت نماز مستحبی.»[17] ایشان می‌فرمایند: «رد کردن یک دانگ از حرام (یک ششم دینار یا درهم) پیش خدا معادل هفتاد هزار حج قبول شده است.»[18]
یکی از مهمترین موضوعاتی که توسط ائمه (ع) مورد توجه قرار گرفته تجاوز نکردن به حقوق مالی دیگران است تا جایی که حرمت مال مسلمان مانند حرمت خون او بیان شده است. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «حرمت مال مسلمان همچون حرمت خون اوست.»[19] امام علی (ع) می‌فرمایند: «بر‌ترین اعمال افراد با تقوا، ادای حقوق برادران دینی است. این کار محبت فرشتگان مقرب و اشتیاق حوریان بهشتی را برای خود به دنبال دارد.»[20]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «بزرگ‌ترین گناهان، خوردنِ به ناحق و تجاوز به مال مسلمان است.»[21] امام مهدی (.) می‌فرمایند: «کسی حق ندارد در مال دیگری بدون اجازه او دخل و تصرف کند.»[22] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «مرصاد (کمینگاه) جایگاه بلندی است بر روی پل صراط که هیچ بند‌های که حق و مظلمهای (موضوع ظلمی) از دیگری به گردنش باشد از آن عبور نخواهد کرد.»[23]
امام صادق (ع) فرمودند امام علی (ع) بار‌ها می‌فرمودند «کسی که مال مؤمنی را به حرام بخورد، تحت ولایت ما نیست.»[24] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «هر که مال مؤمنی را به ناحق بخورد پیرو من نیست.»[25] ایشان می‌فرمایند: «کسی که از مال برادر دینی خود به ناحق بخورد و آن را به صاحبش برنگرداند خوراک او در روز قیامت شعله‌‌های آتش خواهد بود.»[26]
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «هر که حق مؤمنی را نزد خود حبس کند خداوند در روز قیامت او را پانصد سال سر پا نگه می‌دارد آنچنان که سیلاب‌های عرق از او به جریان افتد … آنگاه با فرمان خدا به دوزخ انداخته شود.»[27]
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که به ناحق زمینی را تصرف کند [فردای قیامت] وادار می‌شود در حالی که خاک آن را تا محشر قیامت بر دوش خود بار نماید.»[28] ایشان می‌فرمایند: «کسی که مال مؤمنی را به ناحق از او بگیرد و به او ندهد، خداوند پیوسته از او اعتراض کرده و کار‌های نیک او را نکوهیده می‌دارد و آنها را در نامه اعمال نیک او نمی‌نویسد تا توبه کرده و مالی را که از آن مؤمن گرفته به او برگرداند.»[29]
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «کسی که با مسلمانی در معامله خرید و فروش تقلب و خیانت کند از ما نیست و در قیامت با قوم یهود که خیانت‌کارترین خلق خدا نسبت به مسلمانان به شمار می‌آیند محشور خواهد شد.»[30]
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «کسی که مال سرقت و غصبی را شناخت دیگر حق خرید آن را ندارد.»[31] یعنی اگر فهمید مالی که می‌خواهد بخرد غصبی یا سرقتی است حق خرید آن را ندارد.
رسول خدا (ص) در مورد پرداخت حق کارگر می‌فرمایند: «کسی که به اجیر و کارگر خود ستم کند و حق او را نپردازد خداوند اعمال خوب او را به کلی تباه کند و بوی بهشت را بر او حرام نماید.»[32] همچنین می‌فرمایند: «مزد کارگر را پیش از آنکه عرق بدنش خشک شود به او بپرداز.»[33]
[1] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 100، صفحه 16، حدیث ۷۴
[2] - وسائل الشیعه، جلد 9، صفحه 10، حدیث 11388
[3] - نهج البلاغه (ترجمه دشتی)، حکمت 328، صفحه 709
[4] - میزان الحکمه، جلد 12، حدیث 19322
[5] - میزان الحکمه، جلد 12، حدیث ۱۹۳۲۹
[6] - میزان الحکمه، جلد 14، حدیث 19349
[7] - تحف العقول، صفحه 294
[8] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، صفحه 234
[9] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 93، صفحه 193، حدیث 13
[10] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 100، صفحه 9، حدیث 35
[11] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 100، صفحه 3، حدیث 6
[12] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 100، صفحه 10، حدیث 45
[13] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 100، صفحه 11، حدیث ۴۹
[14] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 100، صفحه 5، حدیث ۱۷
[15] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 100، صفحه 2، حدیث ۱
[16] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد 13، صفحه 24، حدیث 14630
[17] - مجموعه ورام (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر)، جلد 2، صفحه 120
[18] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد 12، صفحه 105، حدیث 13639
[19] - میزان الحکمه، جلد 3، حدیث 4296
[20] - وسائل الشیعه، جلد 16، صفحه 222، حدیث 21411
[21] - تحف العقول، صفحه 216
[22] - وسائل الشیعه، جلد 9، صفحه 541، حدیث 12670
[23] - وسائل الشیعه، جلد 16، صفحه 47، حدیث 20944
[24] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 101، صفحه 296، حدیث ۱۷
[25] - وسائل الشیعه، جلد 17، صفحه 81، حدیث 22042
[26] - وسائل الشیعه، جلد 16، صفحه 53، حدیث 20960
[27] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، صفحه 240
[28] - وسائل الشیعه، جلد 25، صفحه 388، حدیث 32195
[29] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 101، صفحه 294، حدیث ۸
[30] - مجموعه ورام (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر)، جلد 2، صفحه 261
[31] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد 5، صفحه 228، حدیث 4
[32] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، صفحه 281
[33] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد 14، صفحه 29، حدیث 16017
