سرزنش کردن
سرزنش کردن از خصوصیات رفتاری اجتماعی است که به معنی بیان عیب کسی به شکلی که باعث تحقیر او شود می‌باشد. بنابراین سرزنش باعث نکوهش، ملامت، توبیخ، سرکوفت و طعنه زدن است. سرزنش کردنِ دیگران از رفتار‌های بسیار زشت بوده و به طور کل مردود است؛ اما سرزنش کردن خود در صورتی که برای از بین بردن عیبهای خود باشد و اثر تربیتی مثبت داشته باشد اشکالی ندارد.
حضرت مسیح (ع) می‌فرمایند: «ای بندگان بد! مردم را بر اساس گمان (بدی که به آنها می‌برید) سرزنش می‌کنید و خود را با وجود یقین (به بدی و گناهکاری خود) سرزنش نمی‌کنید؟»[1]
سرزنش کردن اثرات و نتایجی دارد. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «هر که مؤمنی را سرزنش کند خداوند او را در دنیا و آخرت سرزنش کند.»[2] امام باقر (ع) می‌فرمایند: «هیچ انسانی نیست که پیش روی مؤمنی از او بد گوید و طعنه زند مگر اینکه به بد‌ترین شکل بمیرد و سزاوار است که روی خیر و سعادت را نبیند.»[3] بنابراین سرزنش کردن بسیار خطرناک بوده و می‌تواند باعث مرگ بد انسان شود.
پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که زشت‌کاری و گناهی را فاش کند مانند کسی است که آن را انجام داده و هر که مؤمنی را به چیزی سرزنش کند نمیرد تا خود مرتکب آن شود.»[4] امام علی (ع) می‌فرمایند: «هر که به چیزی سرزنش کند، خودش به آن گرفتار شود.»[5] بنابراین از اثرات سرزنش دیگران این است که فرد، گرفتار همان چیزی می‌شود که آن را بد دانسته و دیگری را به خاطر آن سرزنش کرده است. همین یک دلیل کافی است که انسان هیچ‌کس را سرزنش نکند.
امام علی (ع) در مورد اثرات اجتماعی سرزنش کردن می‌فرمایند: «بپرهیز از سرزنش کردن‌های مکرر، زیرا این کار (فرد سرزنش شده را) بر گناه (و خلافکاری) گستاخ می‌کند و سرزنش را بی‌ارزش می‌سازد.»[6]
ایشان می‌فرمایند: «زیاده‌روی در سرزنش، آتش لجاجت را شعله‌ور می‌کند.»[7] همچنین می‌فرمایند: «زیاد سرزنش مکن، زیرا این کار کینه به بار می‌آورد و به دشمنی و نفرت می‌کشاند.»[8]
یکی از بد‌ترین روشهای تربیتی این است که فرد به خاطر کار بدی که انجام داده مورد سرزنش قرار گیرد. طبق احادیث بیان شده، در این صورت زشتی عمل بد در نظر او از بین رفته و نسبت به عمل زشت خود گستاخ می‌شود و آن را به راحتی انجام می‌دهد علاوه بر اینکه فرد را به لجبازی کشانده و باعث کینه و دشمنی او می‌شود. بد‌تر از همه اینها اینکه فرد سرزنش کننده خودش گرفتار آن بدی می‌شود. والدین باید این موضوع را در تربیت فرزند خود دقت داشته باشند.
در احادیث، تأکید شده در هیچ شرایطی کسی را نباید مورد سرزنش قرار داد حتی اگر خطایی مرتکب شده باشد. اگر کسی خطا کرد او را می‌توانند مجازات کنند اما نباید مورد سرزنش قرار دهند.
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «اگر بین تو و برادر مسلمانت چیزی اتفاق افتاد او را برای گناهش مورد ملامت (سرزنش) و توبیخ قرار مده.»[9] امام علی (ع) می‌فرمایند: «از مردم عیب‌جویی نکنید و برای هر لغزش مورد ملامت قرار ندهید و به هر گناهی کیفرشان ننمایید.»[10] رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هرگاه خدمت‌کار یکی از شما زنا داد، باید او را حد بزند اما سرزنشش نکند.»[11]
سرزنش می‌تواند به کسی باشد که کار بدی کرده است. این سرزنش بسیار زشت است چرا که اساساً سرزنش کردن مردود است. زشت‌تر از آن سرزنشی است که نسبت به کسی باشد که کار بدی هم نکرده است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «چه‌بسا کسی که مورد ملامت و توبیخ قرار می‌گیرد با آنکه گناهی ندارد.»[12]
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «از خدا بترس و اگر کسی عیبی در تو دانست و به واسطه آن سرزنشت کرد، تو به واسطه عیبی که از او می‌دانی سرزنشش مکن تا در نتیجه، گناه این کار به گردن او باشد و پاداشش برای تو.»[13] یعنی حتی اگر کسی تو را در شرایطی سرزنش کرده تو نباید او را مورد سرزنش قرار دهی چرا که ذات سرزنش کردن خطاست و انسان نباید در هیچ شرایطی آن را انجام دهد.
[1] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٨٣٩٠
[2] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ٣٥٦، حدیث ١
[3] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ٣٦١، حدیث ٩
[4] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ٣٥٦، حدیث ٢
[5] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٥، صفحه ١٧٨، حدیث ٧٨٥٩
[6] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٨٤٠٣
[7] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٨٤٠٢
[8] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٨٤٠٤
[9] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ٩، صفحه ١١٢، حدیث ١٠٣٨٦
[10] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ٩، صفحه ١١٣، حدیث ١٠٣٨٨
[11] - میزان الحکمه، جلد ٩، حدیث ١٤٧٤٢
[12] - نهج البلاغه (شرح ابن ابی الحدید)، جلد ١٥، صفحه ١٨٣
[13] - مجموعه ورام (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر)، جلد ١، صفحه ١١٠
