راستگویی و دروغ‌گویی
راستگویی از خصوصیات رفتاری است و به معنی بیان مطلب مطابق با واقع می‌باشد. راستگویی از راستی و درستی انسان سرچشمه می‌گیرد که راست و درست بودن انسان از خصوصیات اخلاقی و شخصیتی اوست.
امام علی (ع) می‌فرمایند: «راست‌ترین گفتار، سخنی است که زبان حال نیز بر آن شهادت دهد.»[1] ایشان می‌فرمایند: «راستگویی عبارت است از موافقت و مطابقت گفتار با وضع و قانون الهی.»[2] یعنی گفتار شخص، مطابق آن چیزی باشد که خداوند در عالم قرار داده است.
مرحله دیگری از راستگویی یکی بودن درون و برون انسان است. یکی بودن درون و برون انسان مرتبه بالایی از صداقت و درستی انسان است و به معنی مطابق بودن اعمال و گفتار انسان با هم است. یعنی مثلاً وقتی خودش خرما خورده به کسی نگوید خرما نخور.
راستگویی از مهمترین خصوصیات اخلاق الهی است که بسیاری از اخلاقیات نیک از آن سرچشمه می‌گیرند چرا که راستگویی از درستی انسان سرچشمه می‌گیرد. انسان راست‌گو انسان صحیح و درستی است که دارای بزرگواری و خصایص حسنه اخلاقی است. راستگویی از قدرت و توانمندی انسان است و دروغ‌گویی از ضعف و ناتوانی انسان سرچشمه می‌گیرد.
در مقابل راستگویی دروغ‌گویی قرار دارد. همان طور که راستگویی از خصوصیات مهم اخلاقی است دروغ‌گویی که از ناراستی و نادرستی انسان سرچشمه می‌گیرد از بد‌ترین خصوصیات اخلاقی است که بسیاری از اخلاق منفی از آن سرچشمه می‌گیرند.
امام علی (ع) می‌فرمایند: «راست‌گو در راه نجات و بزرگواری است و دروغ‌گو در لبه پرتگاه و خواری است.»[3] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «راست‌گو را نخستین کسی که تصدیق می‌کند خدای عزّوجل است که می‌داند او راست‌گوست و نیز نفس او تصدیقش می‌کند که می‌داند راست‌گوست.»[4]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «با راستی و وفای به عهد، مروت و جوان‌مردی انسان کامل می‌شود.»[5] پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «دروغ‌گو، دروغ نمی‌گوید مگر به سبب حقارت و پستی که در اوست.»[6]
راستگویی از درستی انسان سرچشمه می‌گیرد و انسان درست فردی با ایمان است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «صداقت و راستگویی، ریشه و اساس ایمان و زینت برای انسان است.»[7] ایشان می‌فرمایند: «مؤمن بسیار راست‌گو و بسیار نیکوکار است.»[8]
مردی از رسول خدا (ص) پرسید: ای رسول خدا! عمل اهل بهشت چیست؟ ایشان فرمودند: «راستگویی، چون بنده اگر راست‌گو شد نیکوکار می‌شود و وقتی نیکوکار شد ایمان می‌آورد و هنگامی که ایمان بیاورد وارد بهشت می‌شود.»[9] امام علی (ع) می‌فرمایند: «از دروغ دور شوید که دروغ از ایمان دور است.»[10]
راستگویی از زیبا‌ترین اخلاق و بهترین ادب است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «راست‌گو بودن و پرهیز کردن از دروغ، زیبا‌ترین اخلاق و بهترین ادب است.»[11] ایشان می‌فرمایند: «بد‌ترین اخلاق، دروغ‌گویی و دو رویی است.»[12] همچنین می‌فرمایند: «اگر امور از یکدیگر جدا می‌شدند، راستگویی با شجاعت و دروغ‌گویی با ترس، همنشین می‌شد.»[13]
پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «شما را سفارش می‌کنم به راستگویی، چرا که راستگویی با نیکوکاری همراه است و هر دو در بهشت‌اند و از دروغ‌گویی بپرهیزید چرا که دروغ‌گویی همراه با بدکاری است و هر دو در جهنم‌اند.»[14]
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «اگر می‌خواهید خدا و پیغمبر شما را دوست بدارند وقتی امانتی به شما سپردند به صاحبش برگردانید و چون سخن بگویید راست بگویید و با همسایگان خود به نیکی رفتار کنید.»[15]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «چهار چیز است که به هر که داده شود خیر دنیا و آخرت به او داده شده است: راستگویی، اداء امانت، حلال خوری و خوش اخلاقی.»[16] همچنین امام صادق (ع) راستگویی را یکی از مکارم اخلاق معرفی کرده‌اند.[17]
پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «هر گاه در برادر (دینی) خود سه صفت دیدی به او امیدوار باش: حیا، امانت‌داری و راستگویی.»[18] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «فریب نماز و روزه مردم را نخورید، زیرا آدمی گاه چنان به نماز و روزه خو می‌کند که اگر آنها را ترک گوید احساس ترس می‌کند، بلکه آنها را به راستگویی و امانت‌داری بیازمایید.»[19] یعنی کسی که راست‌گو و امانت‌دار است می‌توان گفت واقعاً انسان دین‌دار و مؤمنی است.
راستگویی اثرات مهمی در زندگی انسان دارد. از جمله آنها اثرات معنوی است. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «هر که راست‌گو باشد عملش پاکیزه می‌شود.»[20] چرا که راستگویی باعث درستی انسان شده و باعث پاک شدن اعمال انسان می‌شود.
امام حسن عسکری (ع) می‌فرمایند: «تمام ناپاکی‌ها در خانه‌ای قرار داده شده و کلید آن دروغ‌گویی است.»[21] یعنی از آنجا که دروغ‌گویی باعث نادرستی انسان می‌شود کلید انجام همه گناهان در آدمی می‌باشد و انسانی که دروغ‌گو شد می‌تواند هر گناه دیگری را انجام دهد.
راستگویی اثرات آخرتی هم دارد. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «نزدیک‌ترین شما به من در محل توقف روز قیامت، راست‌گوترین شما در گفتار، ادا کننده‌ترین شما در امانت، وفا کننده‌ترین شما به عهد و پیمان، خوش اخلاق‌ترین شما و نزدیک‌ترین شما به مردم است.»[22]
در این حدیث می‌توان شدت اهمیت با مردم بودن و معاشرت صحیح با آنها را دانست در این حدیث میفرماید نزدیک‌ترین افراد به مردم نزدیک‌ترین آنها به پیامبر است و این به معنی بالا‌تر بودن مقام آنهاست چرا که ملاک و شاخص برتری و مقام هر انسان شدت نزدیکی او به رسول خداست.
پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «همانا صداقت و راستی به سوی نیکی رهبری می‌کند و نیکی، انسان را به سوی بهشت هدایت می‌کند. به درستی که انسان وقتی راست می‌گوید در پیشگاه خداوند صدیق (بسیار راست‌گو) نوشته می‌شود و همانا دروغ به سوی زشتی هدایت می‌کند و زشتی به سوی آتش (جهنم هدایت می‌کند) و همانا فرد دروغ می‌گوید تا اینکه نزد خدا کذاب (بسیار دروغ‌گو) نوشته می‌شود.»[23] امام علی (ع) می‌فرمایند: «نتیجه دروغ‌گویی، خواری در دنیا و عذاب در آخرت است.»[24]
راستگویی علاوه بر اثرات آخرتی دارای اثرات فردی هم هست. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «به هر که راستگویی در گفتار، انصاف در رفتار، نیکی به والدین و صله‌رحم الهام شود، اجلش به تأخیر می‌افتد، روزی‌اش زیاد می‌شود، از عقلش بهره‌مند می‌گردد و هنگام سؤال [مأموران الهی] پاسخ لازم به او تلقین می‌شود.»[25]
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «راستگویی [باعث] آرامش و دروغ‌گویی [باعث] تشویش است.»[26] ایشان می‌فرمایند: «بدان که راستگویی پر برکت است و دروغ‌گویی شوم.»[27] امام کاظم (ع) می‌فرمایند: «ادای امانت و راستگویی روزی را زیاد می‌کنند و خیانت و دروغ‌گویی باعث فقر و نفاق می‌شوند.»[28]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «هر که صداقت و راستگویی پیشه کند بار زندگی برای او سبک می‌شود.»[29] ایشان می‌فرمایند: «کسی که جویای صداقت و راستی باشد، خرج و زحمت او کم می‌شود.»[30] بنابراین کسانی که با دروغ می‌خواهند مشکلات خود را حل کنند در واقع به مشکلات خود اضافه کرده و زندگی را برای خود سخت می‌کنند.
امام علی (ع) می‌فرمایند: «راست‌گو، با راستگویی خود به همان می‌رسد که دروغ‌گو با حیله‌گری خود.»[31] یعنی دروغ گفتن، انسان را در زندگی جلو نمی‌اندازد. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «از چیزهایی که خداوند به وسیله آن به دروغ‌گویان کمک کرده است فراموشی است.»[32] یعنی دروغ‌گو فراموش‌کار است و این فراموشی به نفع اوست چرا که گناه او کمتر می‌شود.
از دیگر اثرات راستگویی اثرات اجتماعی آن است. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که راست‌گوتر است سخن مردم را بیشتر باور می‌کند و هر که دروغ‌گوتر است مردم را بیشتر دروغ‌گو می‌داند.»[33] چرا که انسان به دیگران از روزنه وجود خود نگاه می‌کند.
امام علی (ع) می‌فرمایند: «انسان راست‌گو به واسطه راستگویی، سه چیز را به دست می‌آورد: حسن اعتماد و اطمینان دیگران به او زیاد می‌شود، محبت دیگران به او جلب می‌شود، هیبت او دل‌های دیگران را تسخیر می‌کند.»[34] ایشان می‌فرمایند: «راست‌گو باش؛ کسی که در گفتارش راست‌گو باشد دارای قدر و منزلت خواهد بود.»[35] یعنی وقتی انسان همیشه راست‌گو باشد خداوند حالتی در او به وجود می‌آورد که دیگران با بزرگی به او نگاه می‌کنند.
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «عیسی بن مریم (ع) فرمود: هر که دروغ‌گویی‌اش بسیار شود، ارزشش [نزد مردم] از بین می‌رود.»[36] امام علی (ع) می‌فرمایند: «کسی که با سخن راست دلیل می‌آورد هرگز مغلوب نمی‌شود.»[37] ایشان می‌فرمایند: «سرانجام دروغ‌گویی، سرزنش و پشیمانی است.»[38] رسول خدا (ص) به امام علی (ع) فرمودند: «ای علی! از دروغ گفتن بپرهیز، زیرا دروغ گفتن روسیاهی در پی دارد، سپس نزد خدا کذاب (بسیار دروغ‌گو) نوشته می‌شود.»[39]
با این توصیفات انسان باید صداقت را روش زندگی خود قرار دهد تا به فایده‌ها و کمالاتی که بیان شد برسد. امام سجاد (ع) می‌فرمایند: «بهترین شروع کار‌ها صداقت و راستگویی و بهترین پایان آنها وفا است.»[40] امام علی (ع) می‌فرمایند: «بهترین برادرانت (دوستانت)، کسی است که با راست‌گویی‌اش تو را به راستگویی دعوت کند و با اعمال نیک خود، تو را به بهترین اعمال برانگیزد.»[41]
امام سجاد (ع) در مورد دروغ کوچک و بزرگ و دروغ شوخی می‌فرمایند: «از دروغ کوچک و بزرگ، جدی و شوخی بپرهیزید، زیرا آنکه در چیز کوچک دروغ گفت به دروغ بزرگ نیز جرئت پیدا می‌کند.»[42] پیامبر خدا (ص) به ابوذر غفاری فرمودند: «ای ابوذر! وای به حال کسی که برای آنکه مردم را بخنداند دروغ بگوید! وای بر او! وای بر او! وای بر او!»[43]
امام علی (ع) در مورد اینکه انسان هر آنچه را می‌داند لزومی ندارد بگوید می‌فرمایند: «صادق و راست‌گو نخواهی بود مگر اینکه برخی از آنچه را می‌دانی کتمان کرده و بازگو نکنی.»[44] ایشان به حارث همْدانی می‌فرمایند: «هر چه شنیدی بازگو مکن که نشانه دروغ‌گویی است و هر خبری را دروغ مپندار که نشانه نادانی است.»[45]
ائمه (ع) توصیه‌هایی در مورد حرف‌های راستی که نباید گفته شود فرموده‌اند. امام علی (ع) می‌فرمایند: «زشتترین راستگویی، تعریف انسان از خودش است.»[46] پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «خداوند عزّوجل دروغی را که باعث صلح و آشتی شود دوست دارد و از راستی که باعث فتنه شود بیزار است.»[47]
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «هر مسلمانی از مسلمان دیگر سؤال کند و او پاسخ راست بگوید و از آن پاسخ ضرری به آن مسلمان (سؤال کننده) برسد، (پاسخ دهنده) از زمره دروغ گویان خواهد بود و هر که از مسلمانی سؤال کند و او پاسخ دروغ بدهد و از آن دروغ سودی به آن مسلمان (سؤال کننده) برسد، (فرد پاسخ دهنده) در پیشگاه خداوند از راست‌گویان به حساب خواهد آمد.»[48]
موضوع راستگویی و دروغ‌گویی و شعبه‌های آنها در کتاب‌های اخلاقی و کتاب‌های با موضوع گناهان کبیره به طور کامل تشریح شده است. برای یادگیری کامل آنها و شعبه‌ها و موارد استثنای آنها باید به این کتاب‌ها مراجعه شود.
[1] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢١٧، حدیث ٤٢٨٨
[2] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢١٧، حدیث ٤٢٨١
[3] - نهج البلاغه (ترجمه دشتی)، خطبه ٨٦، صفحه ١٤٥
[4] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ١٠٤، حدیث ٦
[5] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٣، صفحه ٢٣١، حدیث ٤٣٠٧
[6] - میزان الحکمه، جلد ١١، حدیث ١٧٤٢٦
[7] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢١٨، حدیث ٤٣١٢
[8] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٢، صفحه ٩، حدیث ١٥٩٦
[9] - مجموعه ورام (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر)، جلد ١، صفحه ٤٣
[10] - نهج البلاغه (ترجمه انصاریان)، خطبه ٨٤، صفحه ٦٣
[11] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢١٧، حدیث ٤٢٩٤
[12] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ١٦٦، حدیث ٥٦٨٩
[13] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢١٩، حدیث ٤٣٤٩
[14] - نهج الفصاحه، صفحه ٥٧٢، حدیث ١٩٧٦
[15] - نهج الفصاحه، صفحه ٢٦٤، حدیث ٥٥٤
[16] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٢، صفحه ١٥١، حدیث ٢١٤٢
[17] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ٥٥، حدیث ١
[18] - نهج الفصاحه، صفحه ١٩٣، حدیث ٢٠٥
[19] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ١٠٤، حدیث ٢
[20] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ١٠٥، حدیث ١١
[21] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٦٩، صفحه ٢٦٣، حدیث ٤٦
[22] - تحف العقول، صفحه ٤٦
[23] - نهج الفصاحه، صفحه ٢٨٣، حدیث ٦٤٨
[24] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٣، صفحه ٣٣٢، حدیث ٤٦٤٠
[25] - اعلام الدین فی صفات المؤمنین، صفحه ٢٦٥
[26] - نهج الفصاحه، صفحه ٥٤٨، حدیث ١٨٦٤
[27] - تحف العقول، صفحه ١٤
[28] - تحف العقول، صفحه ٤٠٣
[29] - تحف العقول، صفحه ٩١
[30] - تحف العقول، صفحه ٩٢
[31] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٦، صفحه ٤٧١، حدیث ١١٠٠٦
[32] - اصول کافی (ترجمه مصطفوی)، جلد ٤، صفحه ٣٨، حدیث ١٥
[33] - نهج الفصاحه، صفحه ٢٧٢، حدیث ٥٩١
[34] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢١٩، حدیث ٤٣٥٨
[35] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢١٩، حدیث ٤٣٤٤
[36] - اصول کافی (ترجمه مصطفوی)، جلد ٤، صفحه ٣٧، حدیث ١٣
[37] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢١٩، حدیث ٤٣٥٦
[38] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ٣٦٣، حدیث ٦٣٣٢
[39] - تحف العقول، صفحه ١٤
[40] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٧٥، صفحه ١٦١، حدیث ٢٢
[41] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٣، صفحه ٤٣٤، حدیث ٥٠٢٢
[42] - اصول کافی (ترجمه مصطفوی)، جلد ٤، صفحه ٣٥، حدیث ٢
[43] - مکارم الاخلاق (طبرسی)، صفحه ٤٧٠ - در موضوع شوخی کردن در بخش «خوشرفتاری» توضیحاتی بیان شده است.
[44] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٧٥، صفحه ٩، حدیث ٦٤
[45] - نهج البلاغه (ترجمه دشتی)، نامه ٦٩، صفحه ٦١١
[46] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٤٦٦، حدیث ١٠٧٢٩
[47] - من لا یحضره الفقیه، جلد ٤، صفحه ٣٥٣، حدیث ٥٧٦٢
[48] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ٩، صفحه ٩٥، حدیث ١٠٣٢٠
