طلبکار و بدهکار و ارتباط صحیح آنها
قرض دادن و قرض گرفتن یکی از مهمترین فعالیت‌های مالی است که حقوقی را به عهده طرفین می‌آورد. برای دادن قرض ثواب بسیاری بیان شده است و کسی که قرض گرفته وظایفی دارد که باید رعایت کند.
رسول خدا (ص) میفرمایند: «کسی که به برادر مسلمان خود قرض بدهد در برابر هر درهمی که قرض داده هم وزن کوه اُحد، (کوه) رضوان و طور سینا، حسنه خواهد داشت و اگر برای باز پس‌گیری آن مدارا کند از پلِ صراط همچون برق جهنده بدون حساب و عذاب خواهد گذشت.»[1]
امام صادق (ع) در مورد ثواب و پاداش قرض دادن میفرمایند: «هیچ مؤمنی نیست که به خاطر خدا به مؤمن دیگر قرض دهد، مگر آنکه خداوند هر روز به اندازه ثواب صدقه دادن آن را به حساب او بنویسد تا وقتی که آن مال به او برگردد.»[2] امام رضا (ع) میفرمایند: «پاداش قرض دادن هجده برابر صدقه دادن است؛ زیرا قرض به کسی می‌رسد که خود را برای گرفتن صدقه کوچک نمی‌کند.»[3]
رسول خدا (ص) رفع مشکل مالی انسان تنگدست را بسیار مهم بیان کرده و میفرمایند: «کسی که مایل است خداوند دعایش را مستجاب نموده و غم و اندوهش را از بین ببرد، باید تلاش کند که غم و اندوه انسان تنگدست را برطرف نماید.»[4] یکی از راه‌های برطرف کردن غم انسان تنگدست قرض دادن پول به اوست.
پیامبر خدا (ص) قرض ندادن به برادر دینی را در صورتی که می‌تواند به او قرض دهد بسیار زشت دانسته و میفرمایند: «کسی که برادر مسلمانش به او برای گرفتن قرض احتیاج داشته باشد و او با وجود اینکه قادر به پرداخت این قرض است از دادن آن خودداری کند، خداوند بوی بهشت را بر او حرام می‌کند.»[5]
با توجه به اینکه قرض گرفتن باعث اندوه است تأکید ائمه (ع) بر این است که انسان تا می‌تواند قرض نگیرد. رسول خدا (ص) میفرمایند: «بر حذر باشید از قرض کردن پس همانا بدهکاری موجب اندوه در شب و ذلت و سرشکستگی در روز است.»[6] یعنی تا میتوانید از گرفتن قرض خودداری کنید.
امام سجاد (ع) میفرمایند: «دست نیاز به سوی مردم دراز کردن سبب ذلت در زندگی بوده و موجب از بین رفتن حیا و خوار و ناچیز شدن شخصیت و وقار خواهد شد به طوری که همیشه احساس نیاز و تنگدستی نماید و هر چه کمتر به مردم رو بیندازد و کمتر درخواست کمک کند بیشتر احساس بینیازی و خودکفائی خواهدکرد.»[7] امام باقر (ع) میفرمایند: «حکایت کسی که نیازمند نو کیسه باشد، حکایت درهمی است که در دهان افعی است که هم به آن نیاز داری و هم از افعی در خطری.»[8]
کسانی که قرض می‌گیرند وظایفی دارند که باید انجام دهند اولین وظیفه آنها این است که قرض گرفته شده را پس دهند. امام صادق (ع) میفرمایند: «دزدان سه نفرند: کسی که زکات و وجوهات خود را نمی‌پردازد و کسی که [خوردن] مهریه زنان را برای خود حلال می‌داند و کسی که قرض می‌گیرد در حالی که قصد پرداختن آن را ندارد.»[9]
رسول خدا (ص) در مورد کسی که می‌تواند قرض خود را ادا کند و نمی‌کند میفرمایند: «کسی که طلبکار را معطل می‌کند در حالی که توانایی دارد که حقش را بدهد، در مقابل هر روز تأخیر گناه شخص باج‌گیر را دارد.»[10] ایشان میفرمایند: «تأخیر در پرداخت قرض توسط انسان توانمند و غنی، ظلم است.»[11]
رسول خدا (ص) میفرمایند: «یکی از افراد بنی نجار (نام یک قبیله) به خاطر سه درهم که به فلان یهودی بدهکار بوده بر دَرِ بهشت زندانی گشته و به او اجازه ورود نمی‌دهند در حالی که او شهید شده است.»[12] امام باقر (ع) میفرمایند: «اولین قطره خون شهید کفاره گناهان اوست مگر قرض و بدهکاری او که کفاره‌اش ادا کردن آن است.»[13]
امام صادق (ع) میفرمایند: «هر که از پرداختن مال مؤمنی که در نزد اوست و به آن احتیاج دارد خودداری کند به خدا قسم که نه از طعام بهشتی خواهد چشید و نه از شراب ناب آن خواهد نوشید.»[14]
امام صادق (ع) در مورد دادن هدیه به قرض دهنده میفرمایند: «اگر قرض گیرنده بدون قرار قبلی، سودی به صاحب مال بدهد مباح است، ولی آن قرض دهنده پاداشی از خدا نخواهد گرفت … و اما در صورتی که فرد قرض بدهد و شرط کند که بیش از آن را به او برگرداند در این صورت حرام است.»[15] باید توجه داشت که اگر با قرار قبلی سودی به صاحب مال بدهد ربا و حرام است.
ائمه (ع) به قرض دهنده توصیه فرموده‌اند که به بدهکار مهلت دهد. امام باقر (ع) میفرمایند: «هر که دوست دارد خدا او را از عذاب جهنم ایمن بدارد بدهکار تنگدست را مُهلت دهد یا مقداری از طلب خود صرف‌نظر کند.»[16] امام صادق (ع) میفرمایند: «هر که بدهکار تنگدست خود را مهلت دهد خداوند به تعداد هر روز مُهلت، به اندازه طلب او برایش صدقه می‌نویسد تا زمانی که طلب خود را دریافت کند.»[17]
رسول خدا (ص) میفرمایند: «همان‌طور که بدهکار تو در حال داشتن مال حق ندارد در پرداخت بدهی خود سهل‌انگاری کند تو نیز در صورت نداری او نباید او را تحت فشار قرار دهی.»[18] ایشان میفرمایند: «کسی که مایل است (در روز قیامت) زیر سایه عرش خدا باشد، روزی که هیچ سایه‌ای جز سایه او نیست، پس به انسان تنگ‌دستِ بدهکار مهلت دهد یا اینکه به نفع او از حقش بگذرد.»[19] همچنین میفرمایند: «کسی که با انسان تنگدست مؤمن مدارا کند (در گرفتن قرض خود به او مهلت داده و یا آن را ببخشد)، خداوند در برآوردن حوائج دنیا و آخرت او مدارا کند.»[20]
به طور خلاصه در مورد طلبکار و بدهکار امام سجاد (ع) میفرمایند: «اما حق کسی که به تو قرض داده و وقت پرداخت آن رسیده آن است که اگر توان پرداخت قرض را داری بدون معطلی بپرداز و بی‌جهت مال مردم را نزد خود نگه ندار و اگر از تو قرض خود را می‌خواهد جواب رد به او نده زیرا که حضرت محمد مصطفی (ص) فرمودند: عقب انداختن ادای قرض و تأخیر در پرداخت آن ظلم است؛ و اگر توان پرداخت آن را نداری با عذرخواهی و طلب تمدید وقت قرض، رضایت صاحب مال را به دست آور و با تشکر و تقدیر، او را از خودت راضی ساز؛ نه اینکه هم قرضش را نپردازی و هم فحش و دشنام نثارش کنی که نشانه پستی تو خواهد بود؛ و لا قوه الا بالله.»[21]
[1] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، صفحه 289
[2] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد 4، صفحه 34، حدیث 2
[3] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 100، صفحه 140، حدیث 11
[4] - نهج الفصاحه، صفحه 759، حدیث 2961
[5] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 100، صفحه 138، حدیث 1
[6] - وسائل الشیعه، جلد 18، صفحه 316، حدیث 23750
[7] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 75، صفحه 136، حدیث 3
[8] - تحف العقول، صفحه 294
[9] - الخصال (شیخ صدوق)، جلد 1، صفحه 153، حدیث 190
[10] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 100، صفحه 146، حدیث 3
[11] - وسائل الشیعه، جلد 18، صفحه 333، حدیث 23791
[12] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد 13، صفحه 393، حدیث 15700
[13] - من لا یحضره الفقیه، جلد 3، صفحه 183، حدیث 3688
[14] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، صفحه 240
[15] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 100، صفحه 157، حدیث 1
[16] - وسائل الشیعه، جلد 18، صفحه 367، حدیث 23864
[17] - وسائل الشیعه، جلد 18، صفحه 368، حدیث 23868
[18] - وسائل الشیعه، جلد 18، صفحه 366، حدیث 23861
[19] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 100، صفحه 150، حدیث 12
[20] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 100، صفحه 152، حدیث 22
[21] - رساله حقوق امام سجاد (ع)
