مهمان نوازی
مهمان نوازی از خصوصیات رفتاری است و به معنی پذیرفتن و خدمت به کسی که خود را در حیطه انسان قرار داده است می‌باشد. مهمان نوازی از مهربانی، از خود گذشتگی و خیرخواهی انسان سرچشمه می‌گیرد و در احادیث از کرامت‌های اخلاق شمرده شده است؛ چرا که کسی که میهمان نوازی می‌کند نوعی از خود گذشتگی و فداکاری کرده است و آنچه را می‌تواند برای خود استفاده کند در اختیار دیگری قرار می‌دهد.
میهمان نوازی غیر از صله‌رحم است. موضوع صله‌رحم در فصل قبل با عنوان «خویشاوندان» شرح داده شد. صله‌رحم به معنی برقرار کردن ارتباط با خویشاوندان است و در مقابل آن قطع رحم قرار دارد که به معنی قهر کردن و قطع رابطه با آنهاست. قطع رحم از گناهان کبیره و برقرار کردن ارتباط با خویشاوندان از واجبات است.
میهمان نوازی از امور مستحب بوده و به معنی خدمت کردن به میهمان است، خواه خویشاوند باشد یا هر میهمان دیگر. وقتی کسی خود را در حیطه انسان قرار داده و میهمان او شد وظیفه اخلاقی فرد، میهمان نوازی است و فضایل و اهمیت بسیاری دارد که در ادامه بیان می‌شود. میهمان همیشه از روی دوستی و محبت به منزل کسی می‌رود اما به دلیل شدت اهمیت میهمان نوازی، در رفتار بزرگان دیده شده که وقتی کسی از روی غیر دوستی و محبت هم به منزل آنها آمده‌اند او را نیز خدمت کرده‌اند.
رسول خدا (ص) در اهمیت میهمان می‌فرمایند: «در هر خانه‌ای که میهمان بر آن وارد نشود، فرشتگان وارد نمی‌شوند.»[1] فرشتگان خیر و معنویت را برای انسان‌ها می‌آورند و وارد نشدن فرشتگان به معنی وارد نشدن خیر و معنویت برای انسان است. ایشان می‌فرمایند: «میهمان، روزی خود را می‌آورد و گناهان اهل خانه را می‌برد.»[2] امام علی (ع) می‌فرمایند: «مهمان، راهنما به سوی بهشت است.»[3]
رسول خدا (ص) در اهمیت میهمان نوازی می‌فرمایند: «هر مؤمنی باید که مهمان دوست و مهمان نواز باشد.»[4] امام علی (ع) می‌فرمایند: «خدا را، خدا را، در نظر بگیرید در رعایت مهمان. مهمان جز اینکه خشنود و سپاسگزار شما باشد نباید از نزد شما خارج شود.»[5] امام رضا (ع) می‌فرمایند: «به دیدن یکدیگر بروید تا یکدیگر را دوست داشته باشید و [هنگام دست دادن] دست یکدیگر را بفشارید و به هم خشم نگیرید.»[6]
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «مکارم ده تاست: اگر می‌توانی آنها را داشته باش…: استقامت در سختی‌ها، راست‌گویی، امانت‌داری، صله‌رحم، میهمان نوازی، اطعام نیازمند، جبران کردن نیکی‌ها، رعایت حق و حرمت همسایه، مراعات حق و حرمت رفیق و در رأس همه، حیا.»[7] ایشان صله‌رحم را یکی از مکارم شمرده و میهمان نوازی را مکارم اخلاقی دیگری بیان فرموده‌اند.
میهمان و میزبان وظایفی نسبت به هم دارند که باید آنها را رعایت کنند. از مهمترین وظایفی که باید نسبت به میهمان رعایت کرد حفظ احترام و بزرگداشت میهمان است. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، باید میهمانش را گرامی دارد.»[8] امام علی (ع) می‌فرمایند: «مهمانت را گرامی بدار هرچند [به نظرت] حقیر و کوچک باشد و به احترام پدر و استادت از جا برخیز هرچند خود حاکم و فرمانروا باشی.»[9]
مؤمنین باید به دعوت کردن و پذیرفتن دعوت دقت داشته باشند. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «یکی از حقوق واجب مؤمن بر مؤمن این است که دعوت او را بپذیرد.»[10] پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «پذیرفتن دعوت کسی که ثروتمندان در دعوت او هستند و فقیران حضور ندارند ناپسند است.»[11] امام کاظم (ع) می‌فرمایند: «پیامبر خدا (ص) از غذا خوردن در ولیمهای که اختصاص به ثروتمندان داشته و فقرا بدان دعوت نشده باشند نهی فرموده است.»[12]
امام کاظم (ع) در مورد کسی که بدون دعوت به جایی می‌رود می‌فرمایند: «کسی که به سفر‌های برود که بدان دعوت نشده، او در حقیقت به عنوان یک سارق به آنجا وارد شده و یک غارتگر از آنجا بیرون می‌رود.»[13] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «کسی که غذایی که بدان دعوت نشده بخورد گویا پار‌های از آتش را خورده است.»[14] یعنی غذایی را بخورد که برای خوردن آن دعوت نشده و اجازه خوردن آن را ندارد.
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «هرگاه یکی از شما به میهمانی دعوت شد، فرزندش را به دنبال خود راه نیندازد که اگر چنین کند، کار حرامی کرده و غاصبانه وارد خانه میزبان شده است.»[15] این موضوع در صورتی است که فرزند فرد دعوت نشده باشد. طی نوع روابط و آداب و رسوم میان مردم، افراد متوجه می‌شوند که در این دعوت آیا بردن فرزند صحیح است یا نه.
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «هرگاه برادرت ناخوانده بر تو وارد شد، همان غذایی که در خانه داری برایش بیاور و هرگاه او را دعوت کردی در پذیرایی از او خودت را به زحمت بینداز.»[16] به زحمت انداختن خود یعنی به قدر استطاعتی که دارد چیزی برای پذیرایی فراهم کند.
پیامبر خدا (ص) در مورد پذیرایی از میهمان می‌فرمایند: «میهمان تا دو شب پذیرایی می‌شود، از شب سوم جزو اهل خانه به شمار می‌آید و هر چه رسید بخورد.»[17] یعنی اگر میهمان مجبور شد بیش از دو شب در منزل کسی بماند نباید انتظار داشته باشد برای او پذیرایی مفصل فراهم کنند بلکه مانند اهل خانه هر چه در منزل فراهم بود استفاده کند؛ بنابراین در این صورت نیازی نیست میزبان، خود را برای پذیرایی او به زحمت اندازد.
پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «میهمانی یک روز و دو روز و سه روز است، بعد از آن هر چه به او دهی صدقه محسوب می‌شود.»[18] این حدیث تذکری برای میهمان است تا دقت کند به قدری در خانه کسی نماند که صدقه‌خور او شود.
امام کاظم (ع) می‌فرمایند: «رسول خدا (ص) هرگاه میهمان داشتند، با او غذا میخوردند و دست از سفره و غذا نمی‌کشیدند تا آنکه میهمان دست از غذا خوردن بکشد.»[19] پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که دوست دارد که خدا و رسولش او را دوست داشته باشند با میهمان خود غذا بخورد.»[20]
پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «مرد (میزبان) را همین گناه بس که غذایی را که پیش برادران خود می‌گذارد، کم شمارد و میهمانان را همین گناه بس که آنچه برادرشان در برابر آنها می‌گذارد کم شمارند.»[21]
از امور دیگر که باید رعایت کرد خرج کردن برای میهمان به قدر توان و به زحمت نیانداختن خود و خانواده است. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هیچکس نباید آنچه را قدرت ندارد به سختی برای مهمان فراهم کند.»[22] امام علی (ع) می‌فرمایند: «آنکه خدا او را مالی ببخشد، پس به خویشاوندان خود بخشش کند و سفره مهمانی خوبی بگستراند.»[23]
امام رضا (ع) می‌فرمایند: «مردی امیرالمؤمنین (ع) را به میهمانی دعوت کرد. حضرت فرمودند: می‌پذیرم به شرط اینکه سه قول به من بدهی. عرض کرد: چه قولی ای امیرالمؤمنین؟ فرمودند: از بیرون چیزی برای من تهیه نکنی، حاضری خانه‌ات را از من دریغ ننمایی و به زن و فرزندانت ظلم نکنی. عرض کرد: قبول می‌کنم ای امیرالمؤمنین. پس علی بن ابی‌طالب (ع) دعوت او را پذیرفتند.»[24] یعنی با همان چیزی که در منزل است پذیرایی کن و از بیرون چیزی تهیه نکن و به خاطر پذیرایی از من به خانواده خود ظلم نکن.
از جمله اموری که در مورد میهمان باید رعایت کرد به کار نگرفتن اوست. یکی از یاران امام صادق (ع) می‌گوید ایشان میهمانی داشتند. روزی میهمان برای انجام کاری برخاست؛ حضرت به او اجازه ندادند و شخصاً آن کار را انجام دادند و فرمودند «رسول خدا (ص) از به کار گرفتن میهمان نهی فرموده است.»[25] امام باقر (ع) می‌فرمایند: «به کار گرفتن مهمان از موارد جفاکاری است.»[26]
از جمله وظایف میهمان اطاعت از میزبان در امور مربوط به منزل و مسائل مربوط به میهمانی است. امام باقر (ع) می‌فرمایند: «هرگاه یکی از شما به خانه برادرش وارد شد، هر جا صاحب‌خانه گفت همان جا بنشیند؛ زیرا صاحب‌خانه به وضع اتاق خود از میهمان آشنا‌تر است.»[27]
از جمله اموری که در مورد میهمان باید رعایت کرد همراهی او هنگام رفتن است. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «سنت و آداب اسلامی در آن است که میزبان، مهمان خود را تا در خانه همراهی کند.»[28]
[1] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١٦، صفحه ٢٥٨، حدیث ١٩٧٩٣
[2] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١٦، صفحه ٢٥٨، حدیث ١٩٧٩٤
[3] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١٦، صفحه ٢٥٧، حدیث ١٩٧٩١
[4] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١٦، صفحه ٢٥٧، حدیث ١٩٧٨٩
[5] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١٦، صفحه ٢٦٠، حدیث ١٩٨٠٢
[6] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٧٥، صفحه ٣٤٧، حدیث ٤
[7] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ٥٥، حدیث ١
[8] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٦، صفحه ٢٨٥، حدیث ١
[9] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٤٣٥، حدیث ٩٩٧٠
[10] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٧٢، صفحه ٤٤٧، حدیث ٦
[11] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١٦، صفحه ٢٤٩، حدیث ١٩٧٥٩
[12] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٦، صفحه ٢٨٢، حدیث ٤
[13] - شهاب الاخبار (شرح فارسى)، صفحه ٢٢٤، حدیث ٣٩٨
[14] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٦، صفحه ٢٧٠، حدیث ٢
[15] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٦، صفحه ٢٧٠، حدیث ١
[16] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٦، صفحه ٢٧٥، حدیث ٦
[17] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٦، صفحه ٢٨٣، حدیث ١
[18] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٦، صفحه ٢٨٣، حدیث ٢
[19] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٦، صفحه ٢٨٦، حدیث ٤
[20] - مجموعه ورام (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر)، جلد ٢، صفحه ١١٦
[21] - وسائل الشیعه، جلد ٢٤، صفحه ٢٧٧، حدیث ٣٠٥٣٧
[22] - نهج الفصاحه، صفحه ٦٧٩، حدیث ٢٥٢٠
[23] - نهج البلاغه (ترجمه دشتی)، خطبه ١٤٢، صفحه ٢٦١
[24] - عیون اخبار الرضا (ع)، جلد ٢، صفحه ٤٢، حدیث ١٣٨
[25] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٦، صفحه ٢٨٣، حدیث ١
[26] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٦، صفحه ٢٨٤، حدیث ٣
[27] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٧٢، صفحه ٤٥١، حدیث ٢
[28] - نهج الفصاحه، صفحه ٣٣٩، حدیث ٩١٩
