چشم چرانی و نگاه حرام
چشم چرانی یکی از رفتار‌های غلط اجتماعی است و به معنی جستجو و نگاه کردن به چیز‌هایی که افراد نمی‌خواهند توسط دیگران دیده شود یا خدا دیدن آنها را حرام کرده است.
یکی از روشهای ارتباط برقرار کردن مردم نگاه کردن است. آنقدر که نگاه‌ها در عمق وجود فرد و دیگران اثر دارد کلام و چیز‌های دیگر اثر ندارد. نگاه افراد به یکدیگر انواع مختلفی دارد که در روایات به آنها توجه شده است. مثلاً در روایات فرموده‌اند نگاه محبت‌آمیز به پدر و مادر عبادت است. پس یک نوع از نگاه، نگاه محبت‌آمیز است. نوع دیگر نگاه، نگاه غضبناک و با عصبانیت است.
یکی از مهمترین انواع نگاه‌ها نگاه عبرت‌آمیز است. یعنی پس از توجه به چیزی به آن موضوع فکر کرده و علل و نتایج آن را بررسی کند و از آن موضوع چیزی یاد بگیرد. امام علی (ع) می‌فرمایند: «نگاه مؤمن عبرت‌آمیز است … و نگاه منافق سرگرمی است.»[1]
تمام این نوع نگاه کردن‌ها با توجه به نوع اثرگذاری که دارند وضعیت متفاوتی پیدا می‌کنند. هر یک از این نوع نگاه‌ها قواعدی دارند که در ارتباطات صحیح اجتماعی باید رعایت شوند. به عنوان مثال از خیره نگاه کردن چون باعث بی‌ادبی است نهی شده یعنی وقتی کسی به دیگری نگاه می‌کند باید در بعضی مواقع چشم خود را پایین بیندازد و در نگاه خود تغییراتی ایجاد کند تا از خیره نگاه کردن به او خودداری کرده و طرف مقابل خود را ناراحت نکند.
یکی از اموری که مورد توجه آیات و روایات قرار گرفته نگاه حرام است. نگاه حرام نگاه به نامحرم است که امروز و همواره محل ابتلای مردم بوده است چرا که بعضی وقت‌ها لذتی برای انسان به همراه دارد.
خداوند متعال می‌فرمایند: «به مؤمنان بگو چشمان خود را فرو بندند (غض بصر) و دامن خود را حفظ کنند (عفت)، این برای آنها پاکیزه‌تر است و خدا به آنچه می‌کنند آگاه است و به زنان با ایمان بگو چشمانشان را (از نامحرم) فرو بندند و دامن خود را حفظ کنند.»[2] این آیات زمانی نازل شد که شخصی در حال حرکت به زن نامحرمی نگاه می‌کرد به قدری حواس او پرت شد که صورت او به چیزی برخورد کرده و به خون آلود شد. به خدمت پیامبر خدا (ص) رفته و از اتفاق پیش آمده خبر داد سپس این آیه نازل شد.
انسان خودنما فردی است که خود را در معرض دید دیگران قرار می‌دهد و چشم‌چران کسی است که از تماشا و نگاه به دیگران لذت می‌برد. خودنمایی در زن‌ها بیشتر وجود دارد در حالی که چشم چرانی در مرد‌ها بیشتر رایج است. زن‌ها بیشتر از نگاه شدن لذت می‌برند و مرد‌ها از نگاه کردن و این مربوط به تفاوت شخصیتی آنهاست.
رعایت نگاه، علاوه بر اینکه موجب عمل به دستورات الهی می‌شود، شخصیت فردی، اجتماعی و معنوی فرد، سیر صعودی پیدا می‌کند. چشم چرانی اولین گام عملی ورود به انحراف و فساد جنسی است. نگاه‌های آلوده، تخم شهوت را در دل پرورش داده و صاحبش را به گناه مبتلا می‌کند.
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «از نگاه [ناپاک] بپرهیزید که چنین نگاهی تخم شهوت را در دل می‌کارد و همین برای فتنه صاحب آن دل بس است.»[3] امام علی (ع) می‌فرمایند: «کسی که نگاه‌هایش پاک باشد صفاتش نیکو شود.»[4] چرا که نگاه پاک باعث باحیا شدن انسان شده و حیا در رأس مکارم اخلاق و سرمنشأ بسیاری از فضائل اخلاق است. ایشان می‌فرمایند: «فروبستن چشم از حرام‌های الهی، بر‌ترین عبادت است.»[5]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «چشم‌ها کمینگاه‌های شیطان است.»[6] یعنی شیطان مراقب انسان است تا چشم او را آلوده کند چرا که وقتی چشم آلوده شد دل انسان آلوده شده و او به انحراف کشیده می‌شود.
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «برای هر عضوی (از اعضای بدن) بهره‌ای از زنا است و زنای چشم، نگاه کردن (ناپاک) است.»[7] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «کسی که نگاهش به زنی (نامحرم) بیفتد و فوراً چشم خود را به طرف آسمان کند یا آن را فرو بندد، چشم خود را برهم نمی‌زند مگر اینکه خدای بزرگ و بلند مرتبه از حوریان بهشتی به ازدواج او درآورد.»[8]
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «نگاه اول (ناخودآگاه به نامحرم) برای تو [حلال] است و نگاه دوم ممنوع و حرام است و نگاه سوم هلاکت بار است.»[9] ایشان می‌فرمایند: «نگاهِ بعد از نگاه، بذر شهوت را در دل می‌کارد و همین برای به فتنه (و گناه) کشاندن صاحب آن نگاه کافی است.»[10]
شخصی از امام صادق (ع) پرسید: آیا نگاه کردن به پشت سر زن‌هایی که عبور می‌کنند جایز است؟ حضرت فرمودند «اگر به ناموس شما اینگونه نگاه کنند خوشنود می‌شوید؟» آنگاه فرمودند «برای مردم همان را بخواهید که برای خود می‌خواهید.»[11] یعنی با این ملاک که اگر کسی اینگونه به همسر یا مادر او نگاه کند راضی است یا ناراحت می‌شود، از این طریق می‌تواند بفهمد که از چه نوع نگاه‌هایی باید پرهیز کند.
امام علی (ع) می‌فرمایند: «هرگاه فردی از شما زنی را دید و به شگفت آمد (یعنی برای او جلب توجه کرد) به نزد همسر خود رود، زیرا نظیر آنچه [در آن زن] دیده است در همسر خود او نیز هست، پس شیطان را به دل خود راه ندهد و چشم خود را از آن زن برگرداند و اگر همسر ندارد دو رکعت نماز بخواند و بسیار حمد خدا گوید و بر پیامبر و آل او صلوات فرستد سپس از خداوند درخواست کند که از فضل خویش [همسری] عطایش فرماید، پس همانا خداوند هم از روی مهر و رأفتِ خود نیاز او را برطرف خواهد ساخت.»[12]
امام علی (ع) درباره شوخی با نامحرم می‌فرمایند: «هر که با زن نامحرمی شوخی کند برای هر کلمه‌ای که با او در دنیا سخن گفته، هزار سال در جهنم زندانی شود.»[13] چرا که شوخی با نامحرم آن دو را عملاً به هم نزدیک کرده و سرآغاز بسیاری از مفاسد می‌تواند باشد.
طبق فتوای مراجع تقلید «نگاه کردن مرد به بدن زن نامحرم چه با قصد لذت و چه بدون آن حرام است و نگاه کردن به صورت و دست‌ها اگر با قصد لذت باشد حرام است، بلکه احتیاط آن است که بدون قصد لذت هم نگاه نکنند و نیز نگاه کردن زن به بدن مرد نامحرم حرام است. همچنین نگاه به برجستگی‌های بدن زن نامحرم از روی لباس و مانتو اگر با قصد لذت باشد و یا احتمال افتادن به گناه باشد حرام است.»[14]
برای اینکه زن و مرد به گناه نگاه حرام نیافتند باید همسرشان مطابق خواست همسر خود، خود را بیاراید تا چشم او را از لذت حلال پر کند تا به نگاه حرام مبتلا نشود. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «بهترین زنان شما، زنی است که … برای شوهرش آرایش و خودنمایی کند، اما خود را از نامحرمان بپوشاند.»[15]
نگاه حرام اثرات و عواقبی دارد یکی از اثرات معنوی و اخلاقی آن غفلت است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «چیزی در بدن کم سپاس‌تر از چشم نیست، خواسته‌اش را ندهید که شما را از یاد خدا بازمی‌دارد.»[16]
نگاه نکردن به حرام باعث آرامش و به وجود آمدن اخلاق حسنه است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «هر که چشم خود را [از نامحرم] فرو بندد قلبش راحت شود.»[17] ایشان می‌فرمایند: «کسی که نگاه‌هایش پاک شود صفاتش نیکو گردد.»[18]
از آثار دیگر فروبستن چشم از حرام، بازدارندگی از شهوات است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «فروبستن چشم‌ها، بازدارنده خوبی از شهوت‌ها و خواهش‌های نفسانی است.»[19]
اما خودداری از نگاه حرام اثرات مثبت بسیاری دارد. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «نگاه به (نامحرم) یکی از تیر‌های زهرآلود شیطان است، هر که از ترس خدا آن را ترک کند خداوند ایمانی به او عطا فرماید که شیرینی آن را در دل خود بیابد.»[20]
ایشان می‌فرمایند: «چشمان خود را (از حرام) فرو بندید تا شگفتی‌ها را ببینید.»[21] این تعبیر‌ها بسیار با عظمت است چرا که خداوند می‌داند نگاه نکردن به نامحرم در برخی مواقع چقدر سخت است و بستن چشم در این مواقع به همان اندازه اثر مثبت بزرگی دارد.
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «همه چشم‌ها در قیامت گریانند جز سه چشم: چشمی که در دنیا از ترس خدا بگرید، چشمی که از نگاه حرام خودداری کند و چشمی که به خاطر نگهبانی در راه خدا بیدار بماند.»[22]
ایشان در مورد عواقب نگاه حرام در آخرت می‌فرمایند: «هر که چشم خود را از [نگاه‌های] حرام پر کند خداوند در روز قیامت چشم او را از آتش پر نماید، مگر اینکه توبه کند و برگردد.»[23]
[1] - تحف العقول، صفحه ٢١٢
[2] - سوره نور، آیات ٣٠ و ٣١
[3] - تحف العقول، صفحه ٣٠٥
[4] - میزان الحکمه، جلد ١٣، حدیث ٢٠٢٦١
[5] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ٣٨٧، حدیث ٦٤٢٧
[6] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١٤، صفحه ٢٧١، حدیث ١٦٦٨٧
[7] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ١٠١، صفحه ٣٨، حدیث ٣٥
[8] - وسائل الشیعه، جلد ٢٠، صفحه ١٩٣، حدیث ٢٥٤٠٣
[9] - من لا یحضره الفقیه، جلد ٣، صفحه ٤٧٤، حدیث ٤٦٥٨
[10] - وسائل الشیعه، جلد ٢٠، صفحه ١٩٢، حدیث ٢٥٤٠٠
[11] - منابع فقه شیعه (ترجمه جامع احادیث الشیعه)، جلد ٢٥، صفحه ٦٢٠، حدیث ٩٩٠
[12] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ١٠، صفحه ۱۱۵
[13] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، صفحه ٢٨٣
[14] - برای دریافت فتوای مرجع تقلید خود به رساله همان مرجع مراجعه شود.
[15] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ١٤، صفحه ١٦٦، حدیث ١٦٣٩٣
[16] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ١٠، صفحه ١٠٧
[17] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢٦٠، حدیث ٥٥٥٥
[18] - میزان الحکمه، جلد ١٣، حدیث ٢٠٢٦١
[19] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢٦٠، حدیث ٥٥٥٩
[20] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ١٠١، صفحه ٣٨، حدیث ٣٤
[21] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ١٠١، صفحه ٤١، حدیث ٥٢
[22] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، صفحه ١٧٧
[23] - وسائل الشیعه، جلد ٢٠، صفحه ١٩٥، حدیث ٢٥٤١٠
