یتیم و روش ارتباط با آن
یتیم کسی است که از داشتن پدر یا مادر محروم است و یکی از آنها یا هر دو آنها را از دست داده است. با توجه به اینکه یتیم از داشتن پدر یا مادری که به او مهربانی کنند و او را مورد لطف و محبت خود قرار دهند محروم است در دین اسلام به یتیمان و مهر و محبت به آنها و مراقبت از آنها تأکید فراوانی شده است.
توجه به یتیم و مراعات او به قدری اهمیت دارد که رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «بهترین خانه‌های مسلمانان خانهای است که در آن یتیمی باشد و به او نیکی کنند و بد‌ترین خانه‌های مسلمانان خانهای است که در آن یتیمی باشد و با او بدی کنند. من و سرپرست یتیم (کسی که یتیم را نگه داری می‌کند) در بهشت مانند [این] دو انگشت همراهیم.»[1]
ایشان می‌فرمایند: «وقتی یتیم گریه می‌کند عرش خدای رحمان به لرزه درمی‌آید، پس خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید کیست که این بنده مرا که در کوچکی پدر و مادر خود را از دست داده به گریه انداخته، قسم به عزت و جلالم کسی او را ساکت نمی‌کند مگر آنکه بهشت را بر او واجب می‌کنم.»[2] امام علی (ع) می‌فرمایند: «ستم به یتیمان و زیردستان باعث نزول بلا‌ها و بر باد دادن نعمت‌‌ها از صاحبان آنها می‌شود.»[3]
امام رضا (ع) می‌فرمایند: «از خدا بترسید و کسی به اموال طفل یتیم تجاوز نکند که خدای با عظمت، خود مستقیماً به حساب او رسیدگی می‌کند خواه اهل نجات و آمرزش باشد یا سزاوار کیفر و عذاب.»[4] امام باقر (ع) می‌فرمایند: «خداوند درباره خوردن مال یتیمان دو کیفر مقرّر فرموده، یک کیفر دنیوی و یک کیفر اخروی.»[5] یعنی کسی که مال یتیم را می‌خورد هم در دنیا گرفتار می‌شود و هم در آخرت عذاب می‌شود.
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «چهار گروه را خداوند به بهشت درنیاورد و از نعمت آن نچشاند: شرابخوار و رباخوار و آنکه مال یتیم را به ناحق بخورد و آنکه پدر و مادرش از او ناراضی باشند.»[6] ایشان می‌فرمایند: «شبی که به آسمان برده شدم گروهی را دیدم که در شکم‌های آنان آتش انداخته می‌شود و از مخرجشان خارج می‌گردد. گفتم: ای جبرئیل! اینها کیست‌اند؟ گفت: اینها کسانی هستند که اموال یتیمان را به ظلم می‌خورند.»[7]
رسول خدا (ص) در فضایل رسیدگی به یتیم مطالبی را بیان می‌کنند که دارای اهمیت است. ایشان می‌فرمایند: «هر که یتیمی را سرپرستی کند تا آنکه بی‌نیاز شود (یعنی بزرگ شود و خود بتواند خودش را اداره کند)، خداوند به سبب این کار بهشت را بر او واجب سازد همچنان که آتش دوزخ را بر خورنده مال یتیم واجب ساخته است.»[8] ایشان می‌فرمایند: «بهشت خانهای دارد به نام دارالفَرَح (یعنی خانه شادی)، تنها کسانی وارد آن می‌شوند که یتیمان مؤمنین را شاد و خُرم کرده باشند.»[9]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «هیچ مرد و زن مؤمنی نیست که دست محبت بر سر یتیمی بکشد مگر اینکه خداوند به اندازه هر تار مویی که بر آن دست کشیده است ثوابی برایش می‌نویسد.»[10] رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «آیا دوست داری دلت نرم و آرزویت برآورده شود؟ (آنگاه فرمودند:) بر یتیم ترحّم کن و دست محبت بر سر او بکش و از غذای خود به او بخوران تا قلبت نرم و حاجتت روا شود.»[11]
در مورد نوع رفتار با یتیمان روایاتی وجود دارد که بیان می‌فرمایند: یتیم را باید مانند فرزند خود دانسته و باید مثل فرزند خود با او رفتار کرد. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «برای یتیم چون پدر مهربان باش و بدان که هر چه کِشت کنی همان درو می‌کنی.»[12] امام علی (ع) می‌فرمایند: «با نسل و بازماندگان دیگران به نیکی رفتار کنید تا با نسل و بازماندگان شما نیز به نیکی رفتار کنند.»[13]
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «کسی که یتیمی را سرپرستی کند و عهده‌دار مخارج او شود من و او در بهشت پهلوی یکدیگر هستیم. سپس انگشت سبّابه و انگشت وسطی را پهلوی هم گذاشته و فرمودند: مانند این دو که پهلوی یکدیگر هستند.»[14]
ایشان می‌فرمایند: «سوگند به کسی که جانم در قبضه قدرت اوست، هر مسلمانی که سرپرستی یتیمی را به عهده بگیرد و به خوبی از عهده ولایت و سرپرستی آن یتیم برآید و دست محبت بر سر او بکشد به عدد هر مویی که از زیر دستش می‌گذرد خداوند متعال یک درجه مقام او را بالا می‌برد و یک گناه از او کم می‌کند و یک ثواب در نامه عمل او می‌نویسد.»[15]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «طفل یتیم را مانند فرزند خودت به طور یکسان تربیت و ادب کن.»[16] یعنی همان کاری که برای فرزند خود می کنی برای طفل یتیم هم همان کار را انجام بده. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «کسی که سرپرستی یتیم مسلمانی را به عهده بگیرد و در کنار سفره خود در خورد و خوراکش همراهی کند مسلماً خدا او را در زمره بهشتیان قرار خواهد داد مگر گناه غیر قابل گذشتی مرتکب شود.»[17] امام علی (ع) می‌فرمایند: «از خدا بترسید و درباره یتیمان، خدا را شاهد و ناظر بگیرید! مبادا آنها گاهی سیر و گاهی گرسنه بمانند و در جمع شما حقّشان پایمال شود.»[18]
امام رضا (ع) درباره اموال یتیم می‌فرمایند: «هان! بر حذر باشید! و از اموال یتیمان شدیداً بپرهیزید. به آنها تعرض نکنید و خود را بدان گرفتار و آلوده ننمایید. کسی که چیزی از مال یتیم را بخورد مانند آن است که قطعه‌ای از آتش را خورده است.»[19]
ایشان در مورد اضافه شدن اموال یتیم و سودی که به مال او تعلق گرفته می‌فرمایند: «هر که با مال یتیم کسب و تجارت کند هر چه سود کند (تماماً) مال یتیم است و هر چه زیان کند از مال خودِ کاسب خواهد بود.»[20]
[1] - نهج الفصاحه، صفحه 470، حدیث 1510
[2] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، صفحه 200
[3] - غرر الحکم و درر الکلم، صفحه 441، حدیث 43
[4] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 72، صفحه 5، حدیث 13
[5] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 76، صفحه 269، حدیث 8
[6] - نهج الفصاحه، صفحه 203، حدیث 254
[7] - وسائل الشیعه، جلد 17، صفحه 248، حدیث 22445
[8] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 72، صفحه 4، حدیث 8
[9] - نهج الفصاحه، صفحه 329، حدیث 864
[10] - وسائل الشیعه، جلد 21، صفحه 375، حدیث 27338
[11] - نهج الفصاحه، صفحه 160، حدیث 27
[12] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 74، صفحه 171، حدیث 7
[13] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 72، صفحه 13، حدیث 45
[14] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 72، صفحه 3، حدیث 4
[15] - تفسیر نور الثقلین، جلد 5، صفحه 597، حدیث 21
[16] - وسائل الشیعه، جلد 21، صفحه 479، حدیث 27636
[17] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد 2، صفحه 473، حدیث 2497
[18] - نهج البلاغه (شرح ابن ابی الحدید)، جلد 17، صفحه 5، حدیث 47
[19] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 72، صفحه 5، حدیث 13
[20] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد 72، صفحه 5، حدیث 13
