خوش اخلاقی
خوش اخلاقی به معنی داشتن اخلاقی خوب و مثبت در رفتار با دیگران است. خوش اخلاقی از خصوصیات اخلاقی است که اگر کسی آن را داشته باشد با دیگران مثبت رفتار کرده و از او خوش برخوردی، خوش رفتاری، خوش رویی و تمام رفتار‌های مثبت دیده می‌شود.
لازمه خوش اخلاقی، مهربانی و خیرخواهی است و لازمه مهربانی و خیرخواهی، معرفت داشتن، محبت کردن و مثبت بودن است. کسی که نسبت به دیگران محبت داشته باشد و با آنها مثبت باشد و بداند که دیگران دوستان او هستند و باید با آنها مثبت رفتار کند و خیرخواه آنها باشد در این صورت با آنها خوش اخلاقی خواهد کرد.
امام صادق (ع) در پاسخ به پرسش از معنی خوش اخلاقی فرمودند «نرم‌خو و مهربان باشی، گفتارت پاکیزه و مؤدبانه باشد و با برادرت با خوش رویی برخورد کنی.»[1] رسول خدا (ص) در معنایی عمیق‌تر از عوامل مؤثر در خوش اخلاقی فرمودند: «تفسیر خوش اخلاقی این است که اگر دنیا به انسان رو کرد راضی و خشنود باشد و اگر رو نکرد خشمگین و ناراحت نشود.»[2]
امام صادق (ع) خوش اخلاقی را از عقلانیت دانسته و می‌فرمایند: «عاقل‌ترین مردم خوش اخلاق‌ترین آنهاست.»[3] ایشان خوش اخلاقی را از مکارم اخلاق معرفی کرده و می‌فرمایند: «خدای تبارک و تعالی رسول خدا (ص) را به مکارم اخلاق مخصوص گردانید؛ پس شما نیز خود را بیازمایید اگر این صفات در شما بود خدای عزّوجل را سپاس گویید و از خدا این مکارم را بیشتر بخواهید.» سپس مکارم اخلاق را در ده صفت شمرده و فرمودند عبارت‌اند از «یقین، قناعت، صبر، شکر، بردباری، خوش اخلاقی، بخشندگی، غیرت، شجاعت و جوان‌مردی.»[4]
اخلاق خوش یکی از مهمترین رفتار‌های صحیح در آداب معاشرت است که مبنا و ریشه بسیاری از رفتار‌های صحیح معاشرتی دیگر است. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «آیا شما را از بهترین افرادتان خبر ندهم؟» عرض کردند: چرا ای رسول خدا. حضرت فرمودند «خوش اخلاق‌ترین شما، آنان که نرم‌خو و بی‌آزارند، با دیگران انس می‌گیرند و از دیگران انس و الفت می‌پذیرند.»[5]
ایشان می‌فرمایند: «من برای کسی که بگومگو را ر‌ها کند، هرچند حق با او باشد و برای کسی که دروغ گفتن را ترک کند اگرچه به شوخی باشد و برای کسی که اخلاقش را نیکو گرداند، خانه‌ای در حومه بهشت و خانه‌ای در مرکز بهشت و خانه‌ای در بالای بهشت ضمانت می‌کنم.»[6]
پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «بهترین چیزی که به مؤمن داده شده خوش اخلاقی است.»[7] ایشان می‌فرمایند: «سه چیز است که هر که نداشته باشد نه از من است و نه از خدای عزّوجل. عرض شد: ای رسول خدا! آنها کدامند؟ فرمودند: بردباری که به وسیله آن جهالت نادان را دفع کند، اخلاق خوش که با آن در میان مردم زندگی کند و پرهیزکاری که او را از نافرمانی خدا بازدارد.»[8]
خوش اخلاقی و بد اخلاقی اثرات زیادی برای انسان دارند. از جمله آنها اثرات معنوی و اخروی است. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «محبوب‌ترین شما در نزد خدا، خوش اخلاق‌ترین شماست.»[9] ایشان می‌فرمایند: «نزدیک‌ترین شما به من در قیامت، راستگوترین، امانتدارترین، وفادار‌ترین به عهد، خوش اخلاق‌ترین و نزدیک‌ترین شما به مردم است.»[10]
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «آنکه اخلاق نیکو دارد او را پاداش شخص روزهدار شبزندهدار است.»[11] همچنین می‌فرمایند: «مؤمن بعد از واجبات، نزد خدای عزّوجل کاری محبوب‌تر از این نیاورد که مردم از اخلاق او در راحتی و آسایش باشند.»[12] امام رضا (ع) می‌فرمایند: «نیکو‌ترین مردم از نظر ایمان، خوش اخلاق‌ترین و با لطف‌ترین آنها نسبت به خانواده خویش است.»[13]
رسول خدا (ص) در مورد اثرات آخرتی اخلاق خوب می‌فرمایند: «نخستین چیزی که روز قیامت در ترازوی اعمال بنده گذاشته می‌شود، اخلاق خوب اوست.»[14] امام علی (ع) می‌فرمایند: «اخلاقت را خوب کن تا خداوند حسابت را آسان کند.»[15]
پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «من ادب آموخته خدا هستم و علی ادب آموخته من است. پروردگارم مرا به سخاوت و نیکی کردن فرمان داد و از بخل و سختگیری مرا باز داشت. در نزد خداوند عزّوجل چیزی منفور‌تر از بخل و بد اخلاقی نیست. بد اخلاقی عمل را ضایع می‌کند آنگونه که سرکه عسل را.»[16]
امام صادق (ع) از امور مهمی که باعث زینت دین و ترویج اسلام می‌شود اخلاق خوب دانسته و می‌فرمایند: «همانا آنچه اسلام را زینت می‌دهد اخلاق حسنه در بین مردم است.»[17]
خوش اخلاقی و بد اخلاقی علاوه بر اثرات معنوی و اخروی اثرات فردی هم دارد. از اثرات بد اخلاقی اذیت شدن فرد بد اخلاق است. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که بد اخلاق باشد خودش را عذاب می‌دهد و هر که غم و غصه‌اش زیاد شود تنش رنجور می‌گردد.»[18]
از اثرات خوش اخلاقی پاک و لذت‌بخش شدن زندگی انسان است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «هرکه خوش اخلاق باشد، زندگی‌اش پاکیزه و گوارا می‌شود.»[19] ایشان می‌فرمایند: «آدم بد اخلاق بسیار خطا می‌کند و زندگی‌اش تلخ می‌شود.»[20]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «انسان، با نیّت خوب و اخلاق خوب به تمام آنچه در جستجوی آن است از زندگی خوش و امنیت محیط و روزی زیاد، دست می‌یابد.»[21] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «آگاه باش که جوان خوش اخلاق، کلید خیر و قفل شر است و جوان بد اخلاق، قفل خیر و کلید شر است.»[22]
امام علی (ع) اخلاق خوب را باعث زیاد شدن روزی دانسته و می‌فرمایند: «گنجهای روزی در وسعت اخلاق نهفته است.»[23] وسعت اخلاق یعنی با دیگران با روی باز برخورد کند. ایشان در مورد بد اخلاقی می‌فرمایند: «هر که بد اخلاق باشد، روزیاش تنگ می‌شود.»[24] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «نیکی و خوش اخلاقی، شهر‌ها را آباد و عمر‌ها را زیاد می‌کند.»[25]
از مهمترین اثرات خوش اخلاقی و بد اخلاقی اثرات اجتماعی آنهاست. امام علی (ع) می‌فرمایند: «خوش اخلاقی روزی‌ها را زیاد می‌کند و میان دوستان انس و الفت پدید می‌آورد.»[26] ایشان می‌فرمایند: «هر که بد اخلاق باشد، خانواده‌اش از او دل‌تنگ و خسته میشوند.»[27] همچنین می‌فرمایند: «چه‌بسا عزیزی که اخلاق بدش او را ذلیل و چه‌بسا ذلیلی که اخلاق خوبش او را عزیز می‌کند.»[28]
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «انسان خوش اخلاق، از دوستی مردم خوب برخوردار است و از تعرّض آدمهای نابکار در امان است.»[29] پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «شما با دارایی خود نمی‌توانید دل همه مردم را به دست آورید پس دل‌هایشان را با اخلاقتان به دست آورید.»[30]
با توجه به تمام این فضایل و اهمیتی که خوش اخلاقی دارد، در روایات تأکید شده است که مردم این خصوصیت را به دست آورند. در روایات روشهای ایجاد اخلاق خوش بیان شده است.
امام علی (ع) می‌فرمایند: «خودتان را بر خوش اخلاقی تمرین و ریاضت دهید، زیرا بنده مسلمان با خوش اخلاقی خود به درجه روزه‌گیر شبزندهدار می‌رسد.»[31] ایشان می‌فرمایند: «باید نیاز به مردم و بی‌نیازی از آنان در دلت جمع شوند تا نیاز تو به آنان سبب نرمی در گفتار و خوش رویی‌ات شود و بی‌نیازی‌ات از آنان سبب آبروداری و عزتت باشد.»[32]
امام صادق (ع) از عواملی که باعث خوش اخلاقی می‌شود ارتباط با فامیل و نماز شب معرفی کرده و می‌فرمایند: «صله‌رحم، انسان را خوش اخلاق، با سخاوت و پاکیزه جان می‌کند و روزی را زیاد و مرگ را به تأخیر می‌اندازد.»[33] همچنین می‌فرمایند: «نماز شب، انسان را خوش‌سیما، خوش اخلاق و خوشبو می‌کند و روزی را زیاد و قرض را ادا می‌نماید و غم و اندوه را از بین می‌برد و چشم را نورانی می‌کند.»[34]
خوش رفتاری نتیجه عملی خوش اخلاقی است؛ بنابراین خوش اخلاق بودن ریشه همه خوش رفتاری‌هاست. موضوع خوش رفتاری در ادامه توضیح داده می‌شود.
[1] - من لا یحضره الفقیه، جلد ٤، صفحه ٤١٢، حدیث ٥٨٩٧
[2] - کنز العمال، حدیث ۵۲۲۹
[3] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ١، صفحه ٢٣، حدیث ١٧
[4] - امالی (شیخ صدوق)، صفحه ٢٢١، حدیث ٨
[5]- بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٦٨، صفحه ٣٩٦، حدیث ۷۶
[6] - الخصال (شیخ صدوق)، جلد ١، صفحه ١٤٤، حدیث ١٧٠
[7] - نهج الفصاحه، صفحه ٤٧٤، حدیث ١٥٢٩
[8] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٦٦، صفحه ٣٨٦، حدیث ٤٩
[9] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ٩، صفحه ١٥٠، حدیث ١٠٥٢١
[10] - امالی (شیخ طوسی)، صفحه ٢٢٩، حدیث ٤٠٣
[11] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ١٠٠، حدیث ٥
[12] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ١٠٠، حدیث ٤
[13] - عیون اخبار الرضا (ع)، جلد ٢، صفحه ٣٨، حدیث ١٠٩
[14] - وسائل الشیعه، جلد ١٢، صفحه ١٥٧، حدیث ١٥٩٣٩
[15] - مجموعه ورام (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر)، جلد ٢، صفحه ١٦٤
[16] - مکارم الاخلاق (طبرسی)، صفحه ١٧
[17] - عوالم العلوم و المعارف و الاحوال (مستدرک سیده النساء إلی الامام الجواد (ع))، جلد ٢٠، صفحه ٧٤٢
[18] - نهج الفصاحه، صفحه ٧٦٦، حدیث ٣٠٠٢
[19] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢٥٥، حدیث ٥٣٧٨
[20] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢٦٤، حدیث ٥٧٠٨
[21] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٩٢، حدیث ١٦٠٧
[22] - امالی (شیخ طوسی)، صفحه ٣٠٢، حدیث ٥٩٨
[23] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٨، صفحه ٢٣
[24] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢٦٤، حدیث ٥٧١١
[25] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ١٠٠، حدیث ٨
[26] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ١٠، حدیث ٥٣٨٢
[27] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢٦٤، حدیث ٥٧١٥
[28] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٦٨، صفحه ٣٩٦، حدیث ٧٩
[29] - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، جلد ٨، صفحه ٤٤٩، حدیث ٩٩٦٦
[30] - من لا یحضره الفقیه، جلد ٤، صفحه ٣٩٤، حدیث ٥٨٣٩
[31] - تحف العقول، صفحه ١١١
[32] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ١٤٩، حدیث ٧
[33] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ١٥١، حدیث ٦
[34] - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، صفحه ٤٢
