تشکر و قدردانی
قدردانی از خصوصیات اخلاقی و تشکر کردن از خصوصیات رفتاری انسان است. قدردانی و تشکر به معنی دانستن قدر و منزلت چیزی که به فرد تعلق گرفته و برخورد مثبت در مقابل خیر رساندن دیگران است. قدردانی مقدمه تشکر است و تشکر کردن نتیجه قدر دانستن است. قدردانی و تشکر از معرفت، مهربانی، تواضع و بزرگواری سرچشمه می‌گیرند.
آنچه در تشکر کردن مهم است داشتن روحیه قدردانی است و تشکر از نعمت از خود نعمت ارزشمندتر است؛ چرا که اصلی که باعث حالت قدردانی و تشکر می‌شود، فهم، تواضع و بزرگواری است و این کمالات از بزرگ‌ترین نعمت‌هایی است که انسان می‌تواند داشته باشد.
امام کاظم (ع) می‌فرمایند: «کسی که بر نعمتی خدا را شکر کند و الحمدلله بگوید او را شکرگزاری کرده است و این حمد او از آن نعمتی که به او داده بر‌تر و بالا‌تر است.»[1] امام هادی (ع) می‌فرمایند: «نعمت‌‌های خدا برای انسان کالای دنیاست اما شکرگزاری هم نعمت (دنیایی) است و هم (کمال) آخرتی و [هم] خوش‌عاقبتی.»[2]
تشکر و قدردانی در مقابل نیکی است که کسی در حق انسان کرده است. بنابراین تشکر کردن در ارتباط با خدا یا افرادی است که به انسان نیکی می‌کنند. با توجه به موضوع این کتاب، در این بخش فقط موضوع تشکر از دیگران بیان می‌شود و تشکر از خدا که موضوع بسیار مهم اخلاقی است در کتاب‌های اخلاقی دیگر باید بررسی شود.
وقتی خدا نعمتی را به واسطه کسی به انسان می‌دهد تشکر از آن فرد تشکر از خدا نیز هست. امام رضا (ع) می‌فرمایند: «هر که در مقابل خوبی کسی تشکر نکند از خدای عزّوجل تشکر نکرده است.»[3] چرا که تشکر از دیگران نشانه فهم نعمت و اقدام به قدردانی از آن نعمت است و از آنجا که همه نعمتها و نیکی‌ها از خداست تشکر از دیگران تشکر از خدا نیز هست.
تنها کسانی از نعمتی واقعاً قدردانی می‌کنند که قدر و ارزش آن نعمت را بدانند. امام حسن عسکری (ع) می‌فرمایند: «[قدر] نعمت را نشناسد مگر سپاس‌گزار و شکر نعمت نگذارد مگر آنکه [قدر] نعمت را شناسد.»[4]
در اهمیت سپاسگزاری، امام سجاد (ع) می‌فرمایند: «خداوند بندگان شکور و سپاس‌گزار خود را دوست دارد.»[5] امام صادق (ع) درباره آیه: «و اندکی از بندگان من سپاس‌گزارند.»[6] فرمودند «اگر نزد خداوند عبادتی بهتر از شکرگزاری در همه حال بود که بندگان مخلصش با آن عبادتش کنند، حتماّ آن کلمه را درباره همه خلقش به کار می‌برد، اما چون عبادتی بهتر از آن نبود، از میان عبادات آن را خاص قرار داد و صاحبان آن را ویژه گردانید و فرمود: و اندکی از بندگان من سپاس‌گزارند.»[7]
سپاسگزاری به قدری اهمیت دارد که اگر کسی شکرگزار باشد مانند کسی اجر می‌برد که سختی می‌کشد ولی صبر می‌کند. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «آدم سالمِ شکرگزار، ثواب آدم بلانشین صبور و شکیبا را دارد.»[8]
هر چه نعمتی که از کسی به انسان رسیده بزرگ‌تر باشد سپاسگزاری از آن اهمیت بیشتری دارد تا جایی که خداوند سپاس از پدر و مادر را همرده سپاس از خود قرار داده است. امام رضا (ع) می‌فرمایند: «خدای عزّوجل فرمان داد … به سپاسگزاری از خود و از پدر و مادر، پس کسی که از پدر و مادر خود سپاسگزاری نکند از خداوند سپاسگزاری نکرده است.»[9]
شکرگزاری اثرات بسیاری برای انسان دارد از جمله این اثرات افزایش نعمت است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «شکر نعمت باعث زیاد شدن روزی است.»[10] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «شکرگزاری باعث فراوانی نعمت و دور ماندن از فقر و تهیدستی است.»[11] ایشان می‌فرمایند: «کسی که توفیق شکرگزاری به او عطا شده زیاد شدن نعمت هم نصیب او می‌گردد. خداوند متعال می‌فرماید[12]: اگر شکرگزار باشید حتماً شما را زیاده خواهم بخشید.»[13]
یکی از اثرات شکرگزاری افزایش عمر است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «شکرگزاری زیاد و صله‌رحم، عمر را زیاد می‌کنند و بر مُهلت زندگی می‌افزایند.»[14]
از اثرات اجتماعی سپاسگزاری، مهربانی و وفاداری است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «سپاسگزاری تو از کسی که از تو خشنود است، سبب نیکی و مهربانی او نسبت به تو می‌شود.»[15] ایشان می‌فرمایند: «سپاسگزاری تو از کسی که از تو راضی است موجب رضایت و وفاداری بیشتر او می‌شود.»[16]
در روایات روشهای رفتاری در شکرگزاری از دیگران، بیان شده است که به آنها اشاره می‌شود. امام علی (ع) می‌فرمایند: «نعمتی که به دستتان رسید، با کوتاهی در شکرگزاری آن، نیمه‌کاره از دست ندهید.»[17] پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «کسی که نعمت‌‌های کوچک را شکرگزار نباشد نعمت‌‌های بزرگ را نیز شکرگزار نخواهد بود.»[18]
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «اگر کسی به شما محبتی کرد شما هم محبت او را جبران کنید و اگر نتوانستید [لااقل] از او تشکر نمایید، این تشکر شما پاداش او خواهد بود.»[19] در نتیجه تشکر کردن حداقل رفتار مثبت است که انسان باید در همه مواقعی که محبتی به او می‌شود انجام دهد؛ علاوه بر این اگر توانست با اقدامی مشابه محبت او را جبران کند بهتر است این کار را انجام دهد.
شکرگزاری روش‌هایی دارد. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «نعمت‌‌های خدا را بازگو کردن، شکر و سپاسگزاری است.»[20] به این ترتیب از کسی که به واسطه او آن نعمت به فرد رسیده هم قدردانی می‌شود.
امام سجاد (ع) مجموع رفتاری که فرد باید در مقابل خوبی دیگران انجام دهد بیان کرده و می‌فرمایند: «حق کسی که به تو نیکی کرده، این است که از او تشکر کنی و نیکی‌اش را به زبان آوری و از او به خوبی یاد کنی و میان خود و خدای عزّوجل برایش خالصانه دعا کنی، هر گاه چنین کردی بی‌گمان پنهانی و آشکارا از او تشکر کرده‌ای؛ سپس اگر روزی توانستی نیکی او را جبران کنی جبران کن.»[21]
سپاسگزاری نه فقط در کلام بلکه می‌تواند در عمل هم صورت پذیرد که اگر چنین شود بهتر است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «شکرگزاری مؤمن در کردار او آشکار می‌شود و شکرگزاری منافق از زبانش فرا‌تر نمی‌رود.»[22] امام رضا (ع) می‌فرمایند: «بدانید که بعد از ایمان به خدا و بعد از اعتراف به حقوق اولیاءالله از آل محمد (ص)، هیچ شکری نزد خدا خوشایند‌تر از این نیست که برادران مؤمن خود را در امور دنیایشان یاری رسانید.»[23]
امام علی (ع) می‌فرمایند: «فرو دستت را با عطا و بخشش به او سپاسگزاری کن.»[24] ایشان می‌فرمایند: «همتایت را با حسن برادری سپاسگزاری کن.»[25] همچنین می‌فرمایند: «فرادست خود را با پیروی صادقانه سپاسگزاری کن.»[26]
وظیفه انسان در مقابل خوبی دیگران تشکر کردن است اما وقتی انسان به کسی خوبی کرد نباید انتظار تشکر داشته باشد. امام علی (ع) می‌فرمایند: «اگر به کسی خوبی کردی در واقع با این کار، خود را گرامی داشته‌ای و به خودت آبرو داده‌ای، پس به سبب خوبی‌ای که به خودت کرده‌ای از دیگران خواهان تشکر مباش.»[27]
در مقابل سپاسگزاری ناسپاسی قرار دارد. هر چقدر سپاسگزاری خوب است ناسپاسی بد است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «کسی که نعمتها را سپاسگزاری نمی‌کند باید او را همدوش و در ردیف حیوانات به حساب آورد.»[28] امام حسن مجتبی (ع) می‌فرمایند: «پستی این است که سپاس‌گزار نعمت نباشی.»[29]
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «خدا لعنت کند راهزنان نیکی را. سؤال شد راهزنان نیکی چه کسانی هستند؟ فرمودند: کسی که به او نیکی شود و او ناسپاسی کند، در نتیجه نیکوکار را از نیکی به دیگران بازدارد.»[30] امام علی (ع) می‌فرمایند: «ناسپاسی مردم تو را از کار نیک بازندارد، زیرا کسانی هستند که بدون اینکه از تو سودی برند تو را میستایند، چه‌بسا ستایش اندک آنان برای تو سودمند‌تر از ناسپاسی ناسپاسان باشد. (و خداوند نیکوکاران را دوست دارد)»[31]
رسول خدا (ص) در مورد کسانی که از آنها سپاسگزاری نمی‌شود می‌فرمایند: «دست خداوند، رحمت را بر بالای سر کسانی که خوبی‌هایشان نادیده گرفته می‌شود می‌گستراند.»[32] ایشان می‌فرمایند: «با ارزش‌ترین و مقرب‌ترین مردم نزد خدا نیکوکاری است که از نیکی او قدردانی نمی‌شود.»[33] نیکی که از آن قدردانی نشود ارزشمندتر است چرا که فقط بین فرد و خدا باقی می‌ماند.
بعضی از احادیث بیان شده در مورد شکرگزاری را می‌توان تشکر از خدا نیز در نظر گرفت هرچند شکرگزاری از بندگان خدا همان شکرگزاری از خداست. به بسیاری از فضایل بیان شده در احادیث ذکر شده نمی‌توان رسید مگر آنکه انسان علاوه بر تشکر از مردم از خدا نیز سپاس‌گزار باشد تا با این عمل به معنویت و رشد الهی برسد.
[1] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ٩٦، حدیث ١٣
[2] - تحف العقول، صفحه ٤٨٣
[3] - عیون اخبار الرضا (ع)، جلد ٢، صفحه ٢٤، حدیث ٢
[4] - اعلام الدین فی صفات المؤمنین، صفحه ٣١٣
[5] - وسائل الشیعه، جلد ١٦، صفحه ٣١٠، حدیث ٢١٦٢٦
[6] - سوره سبأ، آیه ١٣
[7] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٦٨، صفحه ٥٢، حدیث ٧٧
[8] - تحف العقول، صفحه ٣٦٤
[9] - الخصال (شیخ صدوق)، جلد ١، صفحه ١٥٦، حدیث ١٩٦
[10] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٦٨، صفحه ٤٤، حدیث ٤٦
[11] - تحف العقول، صفحه ٣٥٩
[12] - سوره ابراهیم، آیه ٧
[13] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٦٨، صفحه ٤٠، حدیث ٢٧
[14] - غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٣٩٢، حدیث ٤٣
[15] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ١٦١، حدیث ٥٦٦٩
[16] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ١٦١، حدیث ٥٦٦٨
[17] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٦٨، صفحه ٥٣، حدیث ٨٥
[18] - نهج الفصاحه، صفحه ٧٤٣، حدیث ٢٨٦٩
[19] - تحف العقول، صفحه ۴۹
[20] - شهاب الاخبار (شرح فارسى)، صفحه ١٦، حدیث ٣٨
[21] - رساله حقوق امام سجاد (ع)
[22] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ١٥٩، حدیث ٥٦٦٢
[23] - عیون اخبار الرضا (ع)، جلد ٢، صفحه ١٦٩
[24] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ١٥٨، حدیث ٥٦٥٦
[25] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ١٥٨، حدیث ٥٦٥٥
[26] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ١٥٨، حدیث ٥٦٥٤
[27] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٢، صفحه ٥٤٢، حدیث ٣٥٤٢
[28] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢٨٠، حدیث ٦٢٠٦
[29] - تحف العقول، صفحه ٢٣٣
[30] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٤، صفحه ٣٣، حدیث ١
[31] - نهج البلاغه (ترجمه دشتی)، حکمت ٢٠٤، صفحه ٦٧٣
[32] - وسائل الشیعه، جلد ١٦، صفحه ٣٠٨، حدیث ٢١٦٢١
[33] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ٧٢، صفحه ٤٤، حدیث ١
