محبت و مهربانی

مهربانی از مثبت رفتار کردن انسان با دیگران به خاطر محبتی که نسبت به آنها دارد سرچشمه می‌گیرد؛ بنابراین مهربانی یعنی رفتاری از روی محبت. مهربانی از خصوصیات اخلاقی رفتاریِ اجتماعی است و از آنجا که از محبت سرچشمه می‌گیرد از مبنایی‌ترین خصوصیات معاشرتی است. مهربان بودن از خصوصیات اخلاقی و مهربانی کردن رفتاری است که بر اثر مهربان بودن از انسان سرچشمه می‌گیرد. بنابراین مهربانی یعنی رفتار مثبت فردِ با محبت با دیگران.

محبت حالتی قلبی است که از احساس همانندی و انطباق دو نفر با هم به وجود می‌آید. هر فرد به قدری که شخص دیگر را مانند خود احساس می‌کند نسبت به او محبت دارد. با محبت، انسان دیگران را مانند خود دانسته و با آنها مثبت رفتار می‌کند. اگر در میان مردم محبت جریان پیدا کند ظلم و آزار دیگران به وجود نیامده و تمام امور اجتماعی سامان پیدا می‌کند.

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «بهترین مؤمنان کسی است که با مؤمنان اُنس گیرد و کسی که انس نگیرد و انس نپذیرد (دیگران نتوانند با او انس بگیرند)، خیری در او نیست.»^[1] امام باقر (ع) می‌فرمایند: «بدان که اُنس گرفتن [با مردم] از خداوند است و دشمنی [با مردم] از شیطان. »^[2] همه اموری که اتفاق می‌افتد از جانب خداست اما اشاره خاص به از جانب خدا بودن محبت به این دلیل است که قلب‌ها تحت اختیار خداست و هرگونه خدا بخواهد می‌چرخند.

دوستی با مردم از عقلانیت انسان سرچشمه می‌گیرد. امام علی (ع) می‌فرمایند: «اوّل و سرآغاز عقل، دوستی کردن است.»^[3] امام کاظم (ع) می‌فرمایند: «مهرورزی و دوستی با مردم، نیمی از عقل است.»^[4]

پیامبر خدا (ص) ترحم کردن به دیگران را باعث رحم کردن خدا به انسان بیان فرموده و می‌فرمایند: «خدای رحمان به مردمِ دل­رحم رحم می‌کند. به ساکنان زمین رحم کنید تا آنکه در آسمان است به شما رحم کند.»^[5] ایشان می‌فرمایند: «هر که حتی به لاشه گنجشکی رحم کند خداوند در روز قیامت بر او رحم کند.»^[6] امام علی (ع) می‌فرمایند: «در شگفتم از کسی که به رحم و شفقت بالادست خود امید دارد، چگونه به پایین‌دست خود رحم نمی‌کند.»^[7]

بنابراین انسان اگر رحم داشتن و مهربان بودن را در خود به وجود آورد جریان رحمت جاری در عالم به او تعلق گرفته و با رحمت و مهربانی با او برخورد می‌کند. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که مهربانی نکند، به او مهربانی نشود و هر که نبخشد بخشیده نشود و هر که عذرخواهی کسی را نپذیرد خداوند عذرخواهی و توبه او را نمی‌پذیرد.»^[8] ایشان می‌فرمایند: «خداوند مهربان است و مهربان را دوست دارد و دست مهر خود را بر سر هر مهربانی می‌گذارد.»^[9] همچنین می‌فرمایند: «خداوند تنها به بندگان مهربان خود رحم می‌کند.»^[10]

از این احادیث می‌توان فهمید که اگر انسان ظرفیت‌های نیکی را در خود به وجود آورد و در عالم با نیکی عمل کند ظرفیت‌های نیکی عالم نسبت به او فعال شده و با او به نیکی رفتار خواهد کرد؛ چرا که‌ بخش مهمی از ظرفیت‌های نیکی عالم توسط انسان است که فعال شده و به عرصه ظهور گذاشته می‌شود.

رحمت و مهربانی از محبت و دوست داشتن سرچشمه می‌گیرد یعنی محبت باعث مهربانی می‌شود. امام علی (ع) می‌فرمایند: «سودمند‌ترین گنج‌ها، دوستی قلب‌هاست.»^[11] رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «بهترین کار‌ها پس از ایمان به خدا، دوستی با مردم است.»^[12] امام باقر (ع) می‌فرمایند: «بدان که اُنس گرفتن از خداوند است و دشمنی از شیطان.»^[13]

دوستی و محبت با مردم اثراتی دارد. از جمله جلب رحمت و محبت خداست. امام علی (ع) می‌فرمایند: «رسا‌ترین چیزی که به وسیله آن می‌توانی رحمت الهی را به خود جلب کنی این است که در باطن به همه مردم عطوف و مهربان باشی.»^[14] امام صادق (ع) در مورد محبت به فرزند می‌فرمایند: «بدون تردید، خداوند بر بنده خود به خاطر شدّت محبت به فرزندش، رحم می‌کند.»^[15]

از اثرات محبت کردن به مردم، محبوب شدن میان آنهاست. امام علی (ع) می‌فرمایند: «کسی که در برخورد با مردم از در الفت و محبت وارد شود، مردم دوست‌دار او خواهند شد.»^[16] ایشان می‌فرمایند: «کسی که تو را دوست داشته باشد تو را خشنود می‌سازد.»^[17]

دوستی مردم باعث یکی شدن با آنها و محشور شدن با آنها در قیامت می‌شود. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «هر که گروهی را دوست بدارد خدا او را در زمره آنان محشور خواهد کرد.»^[18] امام علی (ع) می‌فرمایند: «مبادا دشمنان خدا را دوست بداری یا دوستی خود را برای غیر دوستان خدا خالص کنی، زیرا هر که گروهی را دوست بدارد با آنان محشور می‌شود. »^[19]

امام حسین (ع) در مورد دوستان حقیقی می‌فرمایند: «کسی که تو را دوست دارد از تو انتقاد می‌کند و کسی که با تو دشمنی دارد از تو تعریف و تمجید می‌کند.»^[20] یعنی کسی که انسان را واقعاً دوست داشته باشد اشکالات او را می‌گوید تا به رشد و کمال او کمک کند نه آنکه از روی کینه و دشمنی بخواهد عیب‌های او را به رخش بکشد.

امام علی (ع) می‌فرمایند: «محبوب‌ترین مردم نزد تو باید کسی باشد که تو را به راه‌های درست و حق هدایت می‌کند و عیب‌هایت را به تو نشان می‌دهد.»^[21] ایشان می‌فرمایند: «هر که تو را دوست داشته باشد (از زشتی‌ها) نهیت کند.»^[22]

امام علی (ع) دوست واقعی را کسی می‌دانند که در سختی‌ها بر دوستی خود پایدار بماند. ایشان می‌فرمایند: «در تنگنا‌ها و سختی‌هاست که دوستی راستین خود را نشان می‌دهد.»^[23]

امام علی (ع) مهربانی به کودکان را تأکید کرده و می‌فرمایند: «با کودکان خانواده‌ات مهربان باش و بزرگان خانواده‌ات را احترام گذار.»^[24] ایشان می‌فرمایند: «شایسته است که افراد پاک‌دامن و بهره‌مند از سلامت، با گناهکاران و اهل معصیت، مهربان باشند و سپاسگزاری (از حق) بر جان آنان چیره باشد.»^[25]

پیامبر خدا (ص) دستور می‌فرمایند به بعضی از افراد به خاطر شرایطی که پیدا کرده‌اند با مهربانی رفتار شود. ایشان می‌فرمایند: «به عزیزی که خوار گشته و توانگری که تهی‌دست شده و دانشمندی که در میان نادانان تباه شده است، مهربانی کنید.»^[26]

آنچه باعث ایجاد محبت می‌شود موارد بسیاری است که روایات به آنها اشاره کرده‌اند. اظهار دوستی و مهربانی از کار‌هایی است که باعث زیاد شدن محبت می‌شود. امام علی (ع) می‌فرمایند: «مهربانی و اظهار دوستی محبت می‌آورد.»^[27] پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «خداوند دل‌های بندگانش را چنین سرشته است که هر که به آنها نیکی کند به او مهر می‌ورزند و هر که به آنها بدی کند دشمن بدارند.»^[28]

امام صادق (ع) بیان محبت به یکدیگر را باعث زیاد شدن محبت بیان کرده و می‌فرمایند: «وقتی کسی را دوست داری، او را از این محبت آگاه کن، زیرا این کار دوستی بین شما را محکم‌تر می‌کند. »^[29]

از جمله اموری که باعث جلب محبت دیگران می‌شود خصوصیات اخلاقی و رفتاری مثبت انسان است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «سه خصلت موجب جلب دوستی می‌شود: خوش‌خویی، مهربانی و فروتنی.»^[30] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «سه چیز دوستی می‌آورد: دین‌داری، افتادگی و بخشندگی.»^[31] امام علی (ع) می‌فرمایند: «خیرخواهی محبت‏آور است.»^[32] امام صادق (ع) می‌فرمایند: «سه چیز است که محبت می‌آورد: قرض دادن، فروتنی و بخشش.»^[33]

امام علی (ع) می‌فرمایند: «با سه صفت محبت و دوستی به دست می‌آوری: انصاف در معاشرت، کمک کردن به دیگران در خوشی و ناخوشی، ارتباط با دیگران با قلب پاک و سالم. »^[34] امام جواد (ع) می‌فرمایند: «سه خصلت است که به وسیله آنها جلب محبت می‌شود: رعایت انصاف در معاشرت با دیگران، کمک مالی به دیگران در سختی و خوشی و برخورداری از قلبی سلیم و مهربان.»^[35]

خوش ‌اخلاقی و گفتار نیک از اموری است که اثر بیشتری در جلب دوستی و محبت مردم دارد. امام علی (ع) می‌فرمایند: «خوش رفتاری محبت می‌آورد و دوستی را پایدار می‌کند.»^[36] امام باقر (ع) می‌فرمایند: «چهره شاد و روی باز وسیله جلب دوستی و باعث تقرب به خداست و ترشرویی و گرفتگی چهره سبب جلب دشمنی و باعث دوری از خداست.»^[37]

امام سجاد (ع) می‌فرمایند: «گفتار نیک، ثروت را زیاد و روزی را فراوان می‌‏کند، مرگ را به تأخیر می‌اندازد، (انسان را) محبوب خانواده می‌‏کند و به بهشت می‌برد.»^[38] امام علی (ع) می‌فرمایند: «راست‌گو با راست‌گویی خود، سه چیز را به دست می‏آورد: اعتماد، محبت و شکوه.»^[39] ایشان می‌فرمایند: «همصحبتی نیکو، مهر و محبت شما را در دل دیگران زیاد می‌کند.»^[40] همچنین می‌فرمایند: «با مجادله و جر و بحث بسیار، دوستی باقی نمی‌ماند.»^[41]

از جمله اموری که باعث زیاد شدن دوستی مردم می‌شود دیدار هم و هدیه دادن به یکدیگر است. امام رضا (ع) می‌فرمایند: «به دیدار هم بروید تا یکدیگر را دوست داشته باشید و [هنگام دست دادن] دست یکدیگر را فشار دهید و به هم خشم نکنید.»^[42] امام علی (ع) می‌فرمایند: «صله‌رحم محبت آور است و دشمنی را از بین می‏برد.»^[43] ایشان می‌فرمایند: «به یکدیگر هدیه دهید تا محبت را در میان خود زیاد کنید.»^[44]

از جمله خصوصیات و رفتار‌هایی که باعث محبت مردم می‌شود وفاداری و خوش‌گمانی است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «دل‌ها را وفاداری به هم انس و پیوند می‌دهد.»^[45] ایشان می‌فرمایند: «هر که به مردم خوش‌گمان باشد، محبت آنها را به دست می‌‏آورد.»^[46]

رسول خدا (ص) در پاسخ به این پرسش که چه چیز موجب محبت خدا و محبت مردم می‌شود؟ فرمودند: «به آنچه نزد خدای عزّوجل است دل ببند تا خدایت دوستت بدارد و از آنچه مردم دارند دل بر کن تا مردم دوستت بدارند.»^[47] یعنی اگر به مال و دارایی مردم چشم داشته باشی مردم با تو دشمن می‌شوند.

محبت باعث بند شدن قلب انسان به کسی که دوستش دارد می‌شود. این دل‌بستگی باعث ندیدن عیب‌ها و کور و کر شدن انسان می‌شود؛ بنابراین محبت داشتن می‌تواند عوارض و اشکالاتی را ایجاد کند. یعنی نادیده گرفتن عیب‌های دیگران به خاطر محبت باعث می‌شود اگر عیبی هم از طرف آنها به انسان برسد بپذیرد و کار‌ها و حالات منفی آنها را نیز خوب ببیند؛ بنابراین انسان باید در این موضوع دقت کند تا گرفتار مشکلات اخلاقی و رفتاری نشود و در زندگی خود به خطا نرود.

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «عشق تو به چیزی، تو را کور و کر می‌کند.»^[48] امام علی (ع) می‌فرمایند: «چشم عاشق از دیدن عیب‌های معشوق کور است و گوش او از شنیدن زشتی‌هایش کر.»^[49] امام رضا (ع) می‌فرمایند: «عشق و محبت باعث گرفتاری‌هاست.»^[50]

بنابراین رفتار صحیح این است که انسان عقلانیت را بر محبت حاکم کند و با دقت بر محبتِ حاکم بر دل خود از عوارض آن جلوگیری کرده و نگذارد محبت او نسبت به دیگران از حد و اندازه صحیح خود خارج شود.

 

---

[1] - امالی (شیخ طوسی)‏، صفحه ٤٦٢، حدیث ١٠٣٠

[2] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٥، صفحه ٥٠٠، حدیث ١

[3] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٢، صفحه ٣٨٤، حدیث ٢٩٢٣

[4] - تحف العقول‏، صفحه ٤٠٣

[5] - میزان الحکمه، جلد ٤، حدیث ٦٩٥٨

[6] - میزان الحکمه، جلد ٤، حدیث ٦٩٦٢

[7] - میزان الحکمه، جلد ٤، حدیث ٦٩٦١

[8] - میزان الحکمه، جلد ٤، حدیث ٦٩٦٧

[9] - میزان الحکمه، جلد ٤، حدیث ٦٩٧٠

[10] - میزان الحکمه، جلد ٤، حدیث ٦٩٦٨

[11] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٤١٣، حدیث ٩٤١٩

[12] - نهج الفصاحه، صفحه ٢٢٨، حدیث ٣٨٧

[13] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٥، صفحه ٥٠٠، حدیث ١

[14] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٤٥٠، حدیث ١٠٣٤٤

[15] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٦، صفحه ٥٠، حدیث ٥

[16] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٤١٤، حدیث ٩٤٥٢

[17] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٣٠٦٩

[18] - نهج الفصاحه، صفحه ٧٦٣، حدیث ٢٩٨٦

[19] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٢، صفحه ٣٠٦، حدیث ٢٧٠٣

[20] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ‏٧٥، صفحه ١٢٨، حدیث ١١

[21] - غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٥٤٨، حدیث ٦١

[22] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٣٠٧٢

[23] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٣٠٨٠

[24] - میزان الحکمه، جلد ٤، حدیث ٦٩٧٧

[25] - میزان الحکمه، جلد ٤، حدیث ٦٩٨٠

[26] - میزان الحکمه، جلد ٤، حدیث ٦٩٧٣

[27] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٣٠٥١

[28] - تحف العقول‏، صفحه ٥٣

[29] - الکافی (ط-الاسلامیه)، جلد ٢، صفحه ٦٤٤، حدیث ٢

[30] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٣٠٤٦

[31] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٣٠٤٥

[32] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢٢٤، حدیث ٤٥٤٧

[33] - تحف العقول‏، صفحه ٣١٦

[34] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ‏٧٥، صفحه ٨٢، حدیث ٧٧

[35] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٣٠٥٠

[36] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٣، صفحه ٣٩٤، حدیث ٤٨٦٤

[37] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٣٠٤٩

[38] - امالی (شیخ صدوق)‏، صفحه ٢، حدیث ١

[39] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٦، صفحه ٤٨٠، حدیث ١١٠٣٨

[40] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٤٣٥، حدیث ٩٩٥١

[41] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٦، صفحه ٣٦٢، حدیث ١٠٥٣٢

[42] - بحارالأنوار (ط- بیروت)، جلد ‏٧٥، صفحه ٣٤٧

[43] - غرر الحکم و درر الکلم (شرح آقا جمال خوانساری)، جلد ٤، صفحه ٢٠٩، حدیث ٥٨٥٢

[44] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٣٧٨، حدیث ٨٥٢٨

[45] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٣٠٥٢

[46] - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، صفحه ٢٥٣، حدیث ٥٣٣١

[47] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٣٠٤٧

[48] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٣٠٦٦

[49] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٣٠٦٧

[50] - میزان الحکمه، جلد ٢، حدیث ٣٠٧٠