نوجوان، آن گونه که باید باشد

انسان به این دنیا آمده تا به رشد و کمال برسد. در هر دوره از زندگی، انسان دارای ویژگی‌های مربوط به آن دوره است که برای رشد و تربیت باید با در نظر گرفتن آن خصوصیات عمل کند. بنابراین برای اینکه هر فرد از جمله نوجوانان، به کمال شخصیتی برسند باید به دو گروه از ویژگی‌های خود توجه کنند. این دو گروه از ویژگی‌ها عبارت‌اند از ویژگی‌های عمومی و ویژگی‌های اختصاصی.

ویژگی‌های عمومی خصوصیاتی هستند که همه انسان‌ها باید در تمام دوره‌های زندگی، خود را در آنها رشد دهند. با توجه به ابعاد وجود انسان این رشد باید در سه بخش بدن، فکر و قلب (روان) اتفاق بیافتد. برای اصلاح بدن باید اعمال و رفتار فرد با توجه به کمال معنوی او اصلاح شود. برای رشد فکری باید دارای علم شده و توجهات ذهنی توسط فرد کنترل شود. برای رشد و اصلاح قلب باید رذایل اخلاق را کنار گذاشته و فضائل اخلاق را به دست آورد و محبت‌های باطل را کنار بگذارد. همه انسان‌ها که می‌خواهند به تعالی و کمال برسند در تمام دوره‌های زندگی خود باید به این موضوعات بپردازند.

ویژگی‌های اختصاصی خصوصیاتی هستند که با توجه به تحول نوجوان از کودکی به جوانی باید آنها را به دست آورد. این خصوصیات عبارت‌اند از استقلال در تصمیم گیری، مسئولیت پذیری، خود کنترلی، اعتماد به نفس و خصوصیاتی از این قبیل که باعث ثبات و قوام شخصیتی نوجوان می‌شود. هرچند این خصوصیات در همه دوره‌های زندگی وجود دارند اما با توجه به اینکه در دوره نوجوانی شکل می‌گیرند شکل‌دهی آنها در این دوره اهمیت خاصی دارند.

چنانچه دقت شود ویژگی‌های اختصاصی باعث استقلال نوجوان در سه بخش رفتاری، فکری و شخصیتی می‌شود. یعنی مسئولیت پذیری و خود کنترلی باعث استقلال رفتاری نوجوان شده و استقلال در تصمیم گیری باعث استقلال فکری و اعتماد به نفس باعث استقلال شخصیتی نوجوان می‌شود.

بنابراین اصلی‌ترین موضوعات در خصوصیات عمومی و اختصاصی که نوجوان باید در آنها رشد کند عبات‌اند از: «رشد اخلاقی و معنوی»، «رشد فکری و علمی»، «رشد رفتاری و عملی»، «مسئـولیت پذیـری»، «خود کنتـرلی»، «استقـلال در تصمیمات صحیح» و «اعتماد به نفس». در ادامه، هر یک از این خصوصیات توضیح داده می‌شود.

 

١- رشد اخلاقی و معنوی

با توجه به تحولاتی که در بُعد شخصیتی نوجوان به وجود می‌آید ارزش‌های معنوی و اخلاقی از جمله نیازهای اساسی نوجوان است و نوجوانان شخصیتاً تمایل دارند که به ارزش‌های معنوی و اخلاقی برسند. تحقیقات نشان می‌دهد بسیاری از نوجوانان و جوانان اعتقاد دارند در زندگی، ایمانِ دینی امر بسیار مهمی است. بنابراین تلاش برای رشد معنوی در دوره نوجوانی که زمان تحول شخصیتی انسان است نتیجه ارزشمندی را به وجود می‌آورد.

در این دوره، آمادگی لازم برای درک مفاهیم و ارزش‌های دینی در نوجوان وجود دارد، دیدگاه‌های مذهبی او قوت بیشتری پیدا می‌کند و اگر فرصت مناسبی در اختیارش قرار گیرد باورها و رفتارهای دینی را با علاقه می‌آموزد.

وقتی نوجوان به رشد معنوی و اخلاقی برسد به اصول انسانی پای‌بند بوده و بسیاری از مشکلات رفتاری و شخصیتی او از بین می‌رود و با مشکلات زندگی قوی‌تر برخورد کرده و راحت‌تر از خودگذشتگی می‌کند و زندگی آرام‌تر و شادتری خواهد داشت.

مفاهیم معنوی و اخلاقی به طور کامل در کتاب‌های اخلاقی و مذهبی بیان شده است. مطابق آنچه در کتاب «انسان الهی» مطرح شده رشد اخلاقی و معنوی در به وجود آمدن اخلاق نیک و از بین رفتن عیب‌های اخلاقی و رفع محبت‌های باطل اتفاق می‌افتد. برای اینکه نوجوان به این رشد برسد باید مطابق مطالب کتاب ذکر شده اقدام به خودسازی کرده و قدم به قدم کمال معنوی را در خود به وجود آورد.

جهت راحت بودن والدین و مربیان در برنامه­ریزی معنوی نوجوان و داشتن برنامه معنوی تدوین شده، در فصل انتهایی و ضمیمه شماره 4 کتاب، برنامه‌های عملی برای رشد و تعالی نوجوان بیان شده است. بخش معنوی برنامه‌های بیان شده در مراحل سی­گانه ضمیمه شماره 4، برگرفته از قدم‌های مطرح شده در کتاب «انسان الهی» است.

 

٢- رشد فکری و علمی

با توجه به مطالب بخش «شناخت عالَم و فهم امور» در فصل قبل و با توجه به رشد فکری و ذهنی نوجوان، این دوره برای او از بهترین دوره‌هایی است که می‌تواند علوم و معارف را بیاموزد. چراکه هم خود نوجوان علاقه‌مند است عالم را بیشتر بشناسد هم آمادگی ذهنی بیشتری دارد، هم علمی که فرد در نوجوانی یاد می­گیرد مانند نقش روی سنگ همیشه در ذهن او باقی می­ماند و هم در این دوره زمان بیشتری برای تحصیل علم دارد. بنابراین نوجوانِ موفق کسی است که در این دوره به طور جدی به تحصیل علم پرداخته و خود را با دانش قوی کند و شناختش را چه در زمینه‌های مادی و چه در زمینه‌های معنوی و چه اجتماعی بیشتر کند.

 

٣- رشد رفتاری و عملی

با توجه به تغییرات بدنی و فکری که در نوجوان اتفاق می‌افتد رفتارهای نوجوان نیز تغییر کرده و از رفتارهای کودکانه به رفتارهای افراد بزرگ‌سال تبدیل می‌شود. طی این تغییرات نوجوان باید بهترین روش‌ها در رفتارهای خود را بیاموزد و مطابق با آن عمل کند. بهترین رفتارها رفتارهایی هستند که باعث رشد او در زمینه‌های مختلف شده و در مقابل مشکلات به بهترین شکل عمل کرده و مورد پسند بزرگان و افراد عاقل و باتجربه می‌باشد.

تغییراتی که در رفتارهای نوجوان باید اتفاق بیافتد در بخش‌های مختلف این کتاب شرح داده شده و با عمل به برنامه­های اعمال روزانه که در فصل «اقدامات عملی و برنامه تربیت نوجوان» ارائه شده رفتار و عملکرد نوجوان اصلاح می‌شود.

چنانچه والدین و مربیان با دانستن روش صحیح ارتباط با نوجوان بر اساس مطالب بیان شده در این کتاب عمل کنند رفتارهای نوجوان را در زمینه‌های مختلف اصلاح کرده و به او یاد می‌دهند که در مواجهه با مشکلات و زمینه‌های پیشرفت در زندگی چگونه باید عمل کند و رفتار او با دیگران و با خودش چگونه باید باشد.

 

٤- مسئولیت پذیری

با توجه به تحولی که در نوجوان به وجود می‌آید و با توجه به استقلال‌طلبی نوجوان، حس مسئولیت پذیری در او ایجاد شده و به این موضوع به مرور زمان گرایش پیدا می‌کند که خود باید بتواند کارهایی را با مسئولیت خودش انجام دهد. در صورتی که نوجوان مسئولیت‌پذیر باشد می‌توان به او اعتماد کرد و کارها را به او سپرد.

تأمین تمام خواسته‌های نوجوان، حمایت بیش از حد از نوجوان و پشتیبانی از او در برابر مجازاتی که نتیجه عمل او بوده، مانع از تقویت احساس مسئولیت او می‌شود؛ همچنین وابسته شدن نوجوان به والدین، باعث می‌شود در برابر رفتارهای خود احساس مسئولیت نکند؛ بنابراین والدین باید به شکلی عمل کنند که نوجوان در انجام کارها با آنها همکاری کرده، به خود متکی شده و قبول مسئولیت کند. علاوه بر اینها دادن مسئولیت به نوجوان یکی از راه‌های تشویق اوست.

نوجوان باید بداند که نخستین مسئولِ حل مشکلات او، خودش است و برای حل مشکلاتش خودش باید اقدام کند و والدین فقط وظیفه دارند او را راهنمایی کرده و در صورت نیاز به او (فقط) کمک کنند. نوجوان باید یاد بگیرد که روی پای خود بایستد و بداند که او انسان مستقلی است که مسائل خود را باید خودش به دوش بکشد. توان انجام این موضوع باید به مرور زمان در نوجوان به وجود آید و به طور یک دفعه همه مسائل به دوش او گذاشته نشود.

 

٥- استقلال در تصمیم گیری

با توجه به روحیه استقلال‌طلبی نوجوان، او به استقلال در تصمیمات گرایش دارد. نوجوان باید بیاموزد در موضوعات مختلف، خود تصمیم صحیح بگیرد نه آنکه همواره دیگران به او بگویند که چه کند و چه نکند.

لازمه توانایی در تصمیم صحیح این است که شناخت نوجوان از خود و امور اطرافش زیاد شده و والدین، نوجوان را در مواقع لازم راهنمایی کرده و به او اجازه دهند تا مسائل را خودش تجربه کند. هرچند در مواقعی ممکن است اشتباه کند اما به مرور زمان اشتباهاتش کم شده و با راهنمایی‌های والدین و مربیان تصمیم‌گیری صحیح را می‌آموزد.

تصمیم‌گیری‌های نوجوان باید از کم به زیاد باشد یعنی در ابتدای نوجوانی اجازه تصمیم‌گیری کمی به او داده شود و هر چه سن او بیشتر شده و به انتهای دوره نوجوانی می رسد از آنجا که دانش و تجربه او بیشتر شده و اشتباهاتش کم می شود به تصمیمات او بیشتر اهمیت داده و اجازه دهند خودش تصمیم گرفته و تصمیمات او را در امور مختلف زندگی خود و خانواده در نظر بگیرند.

 

٦- خود کنترلی

خود کنترلی در نوجوان به این معناست که در هنگام مواجه شدن با امور مختلف به قدری بر خود مسلط باشد که بتواند رفتار صحیح و کنترل شده­ای از خود نشان دهد. این موضوع در اخلاق دینی با عنوان تقوی مطرح می‌شود. چنانچه نوجوان توانایی خود کنترلی نداشته باشد تا وقتی والدین و مربیان مراقب او باشند درست عمل می‌کند اما وقتی کنترل آنها از او برداشته شود خطا خواهد کرد. واضح است که در این صورت نوجوان تربیت نشده و رشد نخواهد کرد.

برای اینکه نوجوان خود کنترل باشد باید متوجه شود که چون او بزرگ شده است باید مثل افراد بزرگ، بتواند خودش از خود مراقبت کند. با توجه به اینکه نوجوان مدعی بزرگ شدن و استقلال دارد می‌توان از این احساس در ایجاد خود کنترلی در او استفاده کرد. وقتی نوجوان اقدام به خود کنترلی می‌کند اراده او نیز قوی می‌شود. رسیدن به توانایی کنترل خود، راحت نبوده و باید به نوجوان برای رسیدن به این توانمندی کمک کرده و به اندازه کافی فرصت داده شود.

بنابراین خود کنترلی و مراقبت از خود در حضور والدین یا در غیر حضور آنها، یکی از مهم‌ترین موضوعات در تربیت نوجوان است. برای این منظور نوجوان باید با راهنمایی‌هایی که والدین و مربیان می‌کنند روش برخورد با اتفاقات مختلف را بیاموزد و با تجربه و تمرین برای تسلط بر خود، به توانایی خود کنترلی و محافظت از خود برسد.

 

٧- اعتماد به نفس

اعتماد به نفس به معنی اطمینان از خود و متکی بودن به خود است. با اعتماد به نفس است که انسان می­تواند امور خود را به سرانجام برساند. بدون اعتماد به نفس شکوفایی در انسان به وجود نیامده و دائم می‌خواهد با تکیه کردن بر دیگران کارهای خود را انجام دهد. بنابراین موضوع اعتماد به نفس در تحولی که در نوجوان اتفاق می‌افتد و می‌خواهد به استقلال رسیده و امور زندگی خود را خودش انجام دهد بسیار مهم است.

والدین و مربیان باید این را در نظر داشته باشند که اعتماد به نفس در نوجوان به مرور زمان در فاصله حدود شش سالی که نوجوان این دوره را سپری می‌کند متناسب با مقداری که به استقلال می‌رسد اتفاق می‌افتد و انتظار بی‌جا از او نباید داشت.

برای اینکه والدین در نوجوان اعتماد به نفس ایجاد کنند باید او را به نکات مثبت شخصیت و زندگی خود متوجه کنند و دائم اشکالات او را مقابل چشمانش نیاورند و هنگام اشتباهات به او بفهمانند که هر انسانی ممکن است اشتباه کند مهم این است که از اشتباهات خود تجربه به دست آورد و ناامید نشود. همچنین والدین باید در مورد موفقیت‌ها و شکست‌ها و دلایل آنها به نوجوان توضیح داده و او را در فضای واقعی قرار داده و به او توضیح دهند در صورتی که او خود را قوی کند موفقیت‌های بیشتری به دست می‌آورد.