والدین، آنگونه که باید در ارتباط با نوجوان باشند

برای اینکه نوجوان به درستی تربیت شود باید والدین و مربیان، در برخورد و ارتباط با او موضوعاتی را رعایت کنند که مهم‌ترین آنها موارد زیر هستند. رعایت این موارد برای تربیت صحیح نوجوان کافی است اما چنانچه والدین و مربیان مشکلات خاصی را در نوجوان می‌بینند باید با بررسی بیشتر و مراجعه به کتاب‌های تربیتی و مشاوران مربوطه، به صورت تخصصی‌تر با آنها آشنا شوند و اقدامات خاص­تری برای رفع آنها نمایند.

1- رابطه دوستانه: از آنجا که در نوجوان تحول عاطفی اتفاق می‌افتد احتیاج به محبت و دوستی دارد و کمبود محبت برای او ضررهای بسیاری دارد. از طرف دیگر زمانی نوجوان احساس امنیت و پایداری می‌کند که رابطه دوستانه‌ای با بزرگ‌ترها و والدین خود داشته باشد و با آنها بتواند رابطه خودمانی برقرار کند. بسیاری از نوجوانان مخصوصاً دخترها که با غیرهمجنس خود دوست می‌شوند به این دلیل است که می‌خواهند کمبود محبت خود را جبران کنند.

مهم‌ترین موضوع در تربیت و رشد نوجوانان داشتن ارتباط خوب با آنهاست. محبت، مهم‌ترین موضوع در برقراری رابطه بهتر با نوجوان است. والدینی که با نوجوان خود رابطه دوستانه دارند در تربیت او بسیار موفق­تر از والدینی که فقط به صورت تکلیفی با او برخورد کرده و رابطه دوستانه کمرنگی دارند عمل می­کنند چراکه در صورت وجود محبت، نوجوان مطیع و همراه والدین خود می­شود.

برای ایجاد و تحکیم رابطه‌ دوستانه و صمیمی با نوجوان، والدین باید او را با همه کم و کاستی‌هایش قبول داشته باشند و به او به عنوان فردی که دارای استقلال، سلیقه‌های خاص و عقاید قابل ارائه است نگاه کنند. همچنین والدین باید یاد بگیرند که عملکرد نوجوان را نقد کنند نه شخصیت او را.

والدین باید سعی کنند اوقاتی را با نوجوان خود تنها باشند. همچنین آنچه را که در مورد «گرایش شدید به دوست» در فصل قبل بیان شد را رعایت کنند. بسیاری از مطالبی که در مورد رفتار والدین با نوجوان در این کتاب مطرح شده چنانچه رعایت شود باعث زیاد شدن دوستی و محبت بین آنها می‌شود.

2- گفت‌وگو با نوجوان: برای اینکه والدین بتوانند نوجوان خود را تربیت کنند باید بتوانند با او ارتباط برقرار کنند. ارتباط کلامی و هم‌صحبتی، اولین راه برای ارتباط با نوجوان است. هرچه هم­صحبتی، صحیح‌تر و دوستانه‌تر صورت پذیرد ارتباط با نوجوان جذاب‌تر و بهتر می‌شود. عدم توانایی در راحت صحبت کردن و درک احساسات نوجوان باعث می‌شود نوجوان نتواند با والدین خود ارتباط برقرار کرده و والدین نتوانند به درستی روش‌های صحیح زندگی را به او بیاموزند. در این صورت نوجوان با کسانی ارتباط برقرار می‌کند که احساس می‌کند آنها حرف‌های او را می‌فهمند؛ در نتیجه از والدین خود کناره گرفته و با کسانی ارتباط برقرار می‌کند که ممکن است مطلوب والدین نباشند.

بنابراین گفتگوی مناسب با نوجوان یکی‌ از مهم‌ترین موضوعات در تربیت اوست. به دلیل شدت اهمیت رابطه کلامیِ مناسب با نوجوان، این موضوع در بخش «روش گفت‌وگوی مناسب با نوجوان» تشریح شده است.

3- ایجاد فضای مثبت: ایجاد فضای مثبت با نوجوان در قوی‌تر شدن رابطه دوستانه، اعتماد به نفس و موفق­تر عمل کردن نوجوان بسیار مؤثر است. وقتی نوجوان بداند که والدین او به او اطمینان دارند و او را باور کرده‌اند با القا این نوع از افکار مثبت احساس می‌کند که دست یافتن به همه‌ چیز برایش امکان‌پذیر است.

والدین باید به نوجوان خود بفهمانند که هیچ مشکلی وجود ندارد که به اتفاق هم نتوانند آن را حل کنند. بنابراین اگر اتفاق بدی افتاد با راهنمایی و همفکری می‌توانند آن را حل کنند. همچنین باید به او بیاموزند که خوش‌بین باشد. والدین باید به نوجوان خود کمک کنند ارتباطات دوستانه‌اش را با دیگران حفظ کند و گسترش دهد. داشتن ارتباطات قوی و مهارتِ برقرار کردن آن از شرط­های اصلی ایجاد فضای مثبت و شاد زیستن است.

4- مشورت با نوجوان: وقتی نوجوان آگاهی‌ها و تجربیاتی به دست آورد و در امور مختلف فکر و نظر داشت می‌توان با او مشورت کرد. وقتی با نوجوان مشورت می‌شود، هم به او شخصیت داده شده که به آن بسیار نیازمند است، هم ذهن او فعال­تر می‌شود. همچنین اگر نظر اشتباهی دهد می‌توان او را راهنمایی کرده و بدون هزینه، او را به تجربه جدیدی رساند.

5- اعتمادسازی: انسان تنها با کسانی می‌تواند ارتباط عمیق و مؤثر برقرار کند که به آنها اعتماد داشته باشد و زمانی به کسی اعتماد می‌کند که بداند آن فرد، دوست­دار و خیرخواه اوست و قصد زیان رساندن یا حقه زدن به او را ندارد. واضح است که داشتن اعتماد، زمینه‌ساز ارتباط دوستانه و مؤثر است.

والدین و مربیان چنانچه نتوانند در نوجوان اعتماد به وجود آورند نخواهند توانست با او ارتباط دوستانه داشته و او را تحت تأثیر تربیتی خود قرار دهند. کارهای زیادی برای ایجاد اعتماد می‌توان انجام داد که مهم‌ترین آنها فهماندن این موضوع به نوجوان که او را دوست دارند، خیرخواه او هستند، او را درک می­کنند و می­توانند راههای درست را به او نشان دهند. همچنین عدم پنهان‌کاری و ارتباط در فضای واقعی باعث اعتمادسازی است. از اموری که باعث ایجاد اعتماد می‌شود انتقاد پذیری والدین و قبول اشتباهاتشان است.

6- ایجاد فضای واقعی: انسان در سنین نوجوانی به اندازه کافی هوشمند شده است و از برخوردهای کودکانه دیگران با خود ناراحت می­شود. از طرف دیگر از آنجا که نوجوان باید بتواند با استقلال با مسائل و مشکلات برخورد کند باید او را در فضای واقعی قرار داده و از فضاسازی‌های کودکانه‌ای که مانع از مواجه شدن او با مشکلات می‌شود خودداری کرد و از نازپرورده کردن یعنی انجام کارهایی که نوجوان باید انجام دهد توسط والدین خودداری شود. به این ترتیب، او با دنیای واقعی و مشکلات آن آشنا شده و در مقابل آنها قوی می‌شود. والدین و مربیان باید نوجوان را به مرور زمان و به آرامی با واقعیات مواجه کنند و با پشتیبانی و رفتار مناسب، توانایی تحمل مشکلات دنیای واقعی را برای نوجوان به وجود آورند.

7- آزادی نوجوان: از آنجا که نوجوان می‌خواهد به استقلال برسد باید به او آزادی داده شود. آزادی لازمه رشد در این سنین است؛ چراکه با روحیه استقلال و در فضای آزادی که به او داده می‌شود خلاق شده و می‌تواند وظایف مهمی را در آینده به عهده بگیرد. هرچه سن نوجوان بیشتر شده و بدن و فکر او قوی‌تر می‌شود به همان اندازه خواهان آزادی و استقلال بیشتری است. از طرف دیگر نوجوان به دلیل عدم رشد کافی اشتباهاتی دارد که بعضی وقت‌ها برای او خطرناک بوده و حتی می‌تواند مسیر زندگی او را تغییر دهد. بنابراین به اندازه‌ای که والدین به نوجوان آزادی می­دهند باید مراقب او باشند تا از آزادی به اشتباه استفاده نکرده و باعث مشکلات بزرگ‌تر نشود.

8- عزت و احترام: عزت و احترام باعث بزرگی و بزرگ­منشی انسان می‌شود و رشد و تعالی انسان همواره در فضای عزت نفس و بزرگواری اتفاق می‌افتد نه در فضای تحقیر و کوچکی. با عزت و احترام فضایی برای نوجوان ایجاد می‌شود که در آن به شکوفایی و رشد می‌تواند برسد. بدون عزت و احترام، انسان تحقیر شده و از انسان تحقیر شده هر کار پستی برمی‌آید.

اگر با نوجوان رفتاری تحقیرآمیز و آمیخته به طعن و ملامت صورت پذیرد یا سرزنش شود و در حضور دیگران به او ارزش داده نشود سبب می‌شود که به تدریج خود را به عنوان موجودی بی‌ارزش و بی­مقدار بپذیرد و احساس کرامت و شخصیت را از دست بدهد. این احساس، سرآغاز سقوط و انحطاط نوجوان است چراکه انسان حقیر هر کاری می‌تواند انجام دهد.

بعضی از والدین با به کار بردن الفاظ طعن آلود و گاهی زشت، نوجوان خود را در مقابل خود و دیگران تحقیر می‌کنند. آنها نمی‌دانند از آنجا که نوجوان هر حرفی را به راحتی باور می‌کند، با به کار بردن این گونه الفاظ و نسبت دادن آنها به نوجوان عملاً خصوصیات پست این الفاظ را به او تلقین کرده و از او موجود بی­ارزشی می‌سازند که آمادگی انجام هر گونه پستی و خطایی را که با آن الفاظ به او نسبت داده‌اند را در او ایجاد می‌کنند.

9-  نادیده گرفتن: از آنجا که نوجوان در حال تجربه و آموختن رفتارهای مختلف است ممکن است در بسیاری از مواقع اشتباه کند. این اشتباهات باعث تجربه، آگاهی و رشد او می‌شود. بیان اشتباهات نوجوان در بسیاری از مواقع باعث تحقیر و از بین رفتن اعتماد به نفس او می‌شود و برای او آزار دهنده است. بنابراین والدین و مربیان تربیتی در بسیاری از مواقع باید اشتباهات نوجوان را نادیده بگیرند مگر آنکه احساس کنند چیزی از اشتباه خود متوجه نشده و نیاز دارد کسی به او توضیحاتی دهد تا دوباره مبتلا به همان خطا نشود.

بنابراین در بسیاری از مواقع نادیده گرفتن یا تغافل (خود را به غفلت زدن)، به این معنی که مربی حتی ابراز هم نکند که خطای او را متوجه شده، در تربیت نوجوان اثر مثبت دارد. در نتیجه باید به نوجوان فرصت داده شود تا با مسائل مختلف، خودش کنار بیاید. هرچند این برخورد باید به اندازه و به موقع باشد و در مواقع نیاز به طور صحیح و در ارتباطی خصوصی، توضیحات لازم به او داده شود.

10-  نظم: از آنجا که نظم یکی از مهم‌ترین اموری است که فرد را در زندگی مادی و معنوی رشد می‌دهد منظم بودن والدین در زندگی آموزه‌هایی را برای نوجوان دارد که باعث هدف‌دار شدن، سنجیده عمل کردن و روحیه برنامه‌ریزی در او می‌شود و در طولانی مدت، تأثیر زیادی در موفقیت نوجوان دارد. هر رفتاری که کودک و نوجوان از ابتدا در کنار خانواده‌اش تجربه می‌کند، به مرور عادت می‌شود و هر چقدر رفتارها حساب شده‌تر و منظم‌تر باشند، باعث می‌شود سنجیده‌تر و صحیح‌تر عمل کند.

اینکه امیرالمؤمنین علی (ع) توصیه به نظم را در کنار توصیه به تقوی قرار داده نشان دهنده شدت اهمیت نظم در تعالی انسان است؛ چراکه نظم زمینه ساز رشد و کمال انسان در ابعاد فردی و اجتماعی است. دلیل موفقیت بسیاری از جوامع در زندگی مادی، رعایت نظم است. اگر نظم در ابعاد معنویِ انسان ایجاد شود می‌تواند او را در زمینه‌های معنوی نیز موفق کند. همه انسان‌ها در ذات خود نظم را دوست دارند چراکه نظم سرچشمه گرفته از اسم عدل از اسماء الهی است و وجود انسان با آن سرشته شده است.

11-  رقیب ندانستن نوجوان: از آنجا که نوجوان، رشد بدنی و فکری داشته، مانند افراد بزرگ رفتار می­کند. این موضوع در بعضی خانواده‌ها باعث می‌شود بعضی از افراد خانواده مانند پدر در مورد فرزند پسر خود یا برادر بزرگ‌تر در مورد برادر کوچک خود یا مادر در مورد فرزند دختر خود، نوجوان خانواده را رقیب خود احساس کرده و با او در رفتار یا گفتار مقابله کنند.

این کار، بسیار مشکل آفرین و زننده است چراکه در این صورت نوجوان از اعضاء خانواده خود رانده شده و به کسانی غیر از خانواده و والدین خود گرایش پیدا می­کند. واضح است که از نظر اخلاقی، این ویژگی از حسد سرچشمه می‌گیرد. بنابراین والدین و اعضاء خانواده، نوجوان را نباید رقیب و در مقابل خود بدانند بلکه باید به او به عنوان فردی نگاه کنند که می‌تواند همراه با اعضاء خانواده باعث قوی‌تر شدن خانواده شده و مشکلات آنها را حل کند. خانواده­های با اصالت و موفق خانواده­هایی هستند که اعضاء آنها در ارتباط باهم مانند یک ­پیکره هستند.

12-  تنبیه: تنبیه به معنی بیداری است اما در میان عموم مردم به معنی برخورد سخت‌گیرانه با فرد خطاکار می‌باشد. اگر تنبیه کردن باعث بیداری و متوجه شدن فرد شده و ضرری برای او نداشته باشد فایده دارد. از آنجا که شخصیت نوجوان در حال رسیدن به استقلال است و خواهان آن است که دیگران برای او شخصیت قائل شوند تنبیه به معنی سختگیری، در بسیاری از مواقع برای نوجوان مضر و تخریب کننده است و باعث موضع گرفتن در مقابل والدین یا از بین رفتن اعتماد به نفس او می‌شود.

برای بیدار و متوجه کردن نوجوان باید به شکلی رفتار کرد که او نتیجه منفی خطای خود را متوجه شود. بنابراین بهترین نوع تنبیه این است که والدین و مربیان، توضیحاتی دهند و شرایطی را ایجاد کنند که نوجوان نتیجه طبیعی خطایش را احساس کند و به این ترتیب مجازات شود. البته والدین باید مانع از چشیدن مجازات سنگین طبیعی خطاها شوند.

والدین باید محیط خانوادگی گرمی ایجاد کنند که افراد آن یار و غمخوار هم بوده و در عین حال همه بدانند که برای اعمال و رفتارشان قواعدی وجود دارد. اگر راه‌های مختلف نتیجه نداد باید به نحوی بر او سخت‌گیری کنند که نوجوان احساس نکند والدین برای تخلیه خشم خود با او برخورد می‌کنند و به گونه­ای باید رفتار شود که نوجوان متوجه شود تنبیه کردن و دوست داشتن او، دو چیز ضد هم نیستند.

13-  مهارتِ برقرار کردن روابط اجتماعی: خانواده اولین و در ابتدا تنها واسطه ارتباط کودک با اجتماع است. برقرار کردن روابط اجتماعی یکی از مسائلی است که نوجوان در آن به راهنمایی و کمک نیاز دارد. مهارت برقرار کردن روابط اجتماعی صحیح، موضوعاتی مانند چگونگی دوست‌یابی، آداب معاشرت با افراد مختلف، مسئولیت‌های اجتماعی و روش انجام آنها و اموری از این قبیل را شامل می‌شود. ایجاد مهارت روابط صحیح اجتماعی با شرکت دادن نوجوان در جمع دوستان و آشنایان همچنین با نقش‌هایی که در گروه‌های اجتماعی به نوجوان داده می‌شود و راهنمایی‌هایی که والدین و مربیان به او می‌دهند اتفاق می­افتد.

برای داشتن روابط صحیح اجتماعی باید فضایی ایجاد شود که نوجوان در آن احساس آرامش و آزادی کند و بتواند سؤال‌های خود را مطرح کند. هنگام طرح این سؤالات فرصت مناسبی است تا والدین و مربیان معیارهای صحیح را به او آموزش دهند. از طرف دیگر فرد در سنین نوجوانی به دلیل ضعف و عدم آگاهی و تجربه‌، بیشتر از سایر دوره‌ها در معرض آسیب‌های اجتماعی قرار دارد. والدین و مربیان باید به نوجوان یاد دهند که آسیب‌های اجتماعی چیست و روش غلبه کردن بر آنها چگونه است تا با کمک والدین و مربیان، بر آنها غلبه کند.