راه عملی خروج از ظلمت نفس
برای خروج از ظلمت راه هایی وجود دارد که عالمان اخلاق و معنویت این راه ها را بیان کرده اند. دو روش برای خروج از ظلمت عبارتند از «راه عملی خروج از ظلمت در پنج مرحله» و «راه عملی خروج از ظلمت در چرخه تعالی» که در کلیات این دو راه در اینجا بیان می گردد.
راه عملی خروج از ظلمت در پنج مرحله
مراحل خروج از ظلمت همان مراحل حرکت به سمت خدا هستند. برای خروج از ظلمت و قرار گرفتن در نور باید پنج مرحلهای که بیان شد را طی کرد. مرحله اول بیداری و توبه است. در این مرحله فرد از زندگی غیر الهی صرف‌نظر کرده و تصمیم به زندگی الهی می‌گیرد.
مرحله دوم مرحله انجام دستورات خداست. دستورات خدا عبارت‌اند از ترک محرمات یا گناهان و انجام واجبات. ترک گناهان و انجام واجبات، دستوراتی هستند که به قدری در الهی شدن انسان مهم و مؤثرند که خداوند برای انجام آنها مجازات و پاداش تعیین کرده است.
در مرحله سوم که از بین بردن عیبهای اخلاقی در اعمال است فرد اقدام به از بین بردن حرص، تکبر و حسد می‌کند. به این معنی که عیبهای اخلاقی انسان که همگی از عُجب سرچشمه می‌گیرند باید در این مرحله در عمل از بین بروند. بنابراین آنچه در این مرحله از فرد خواسته می‌شود این است که اخلاق بد خود را در محدوده اعمال خود از بین ببرد. رذایل اخلاق، زمینه‌‌ها و ریشه‌‌های گناهان هستند؛ یعنی اگر عیبهای اخلاقی از اعمال انسان پاک شوند دیگر مبتلا به گناه نخواهد شد و اگر رذایل اخلاق از قلب انسان پاک شوند هیچ زمینه‌ای در انسان نخواهد بود که احتمال ابتلا به گناه را ایجاد کند.
در مرحله چهارم که مرحله از بین بردن همه رذایل اخلاق، عُجب و محبت‌‌های غیر الهی در قلب است فرد اقدام به از بین بردن خودیت خود و هر آنچه به آن برمی‌گردد کرده و در قلبش آثار رذایل اخلاق، عُجب و محبت‌‌های غیر الهی را از بین می‌برد تا به همان نسبت محبت خدا و همه کرامت‌های اخلاق و آثار اسماء و صفات الهی در قلب او به وجود آیند.
در مرحله پنجم فرد در الوهیت قرار گرفته و در قلبش فقط اخلاق نیک باقی مانده و اسماء و صفات الهی شروع به جاری شدن در قلب او می‌کنند. در این مرحله قلبِ فرد قلبِ سلیم شده و او جزو اولیاء خدا می‌شود.
بنابراین مسیر حرکت به سمت خدا و از بین بردن ظلمت، پیاده شدن این پنج مرحله در وجود انسان است. در طول اقدام به این مراحل، ظلمتِ خودیت از وجود فرد پاک شده و خدا در قلب او جاری می‌شود.
راه عملی خروج از ظلمت در چرخه تعالی
برای اینکه انسان چیزی را که می‌خواهد به دست آورد باید هفت عمل را انجام دهد. از آنجا که این هفت اقدام، قواعد کلی هستند، متناسب با هر هدفی انجام شوند انسان را به آن هدف می‌رسانند خواه هدف مادی باشد یا معنوی.
این هفت عمل و ارتباط آنها با هم، فقط برای این بیان می‌شود که ریشه‌‌های عملکرد افراد برای رشد وتعالی مشخص شود. تمام این مطالب در قدم‌های چهارده‌گانه بخش بعد کتاب، که مسیر عملی تعالی فرد را بیان می کنند آورده شده‌اند؛ بنابراین چنانچه فهم این مطالب برای فرد دشوار باشد و به طور کامل نتواند آنها را متوجه شود اشکالی ایجاد نمی‌کند و می‌تواند از مطالب این بخش گذشته و به مطالعه مطالب بعدی کتاب بپردازد. این هفت عمل عبارتند از:
- تعیین هدف کلی و اصلی: یعنی بداند چشم انداز و نقطه نهایی که در نظر دارد کجاست و در نهایت به چه چیزی می‌خواهد برسد.
- تعیین اهداف عملی: یعنی اهداف عملی یا اهداف جزئی که او را به هدف کلی می‌رسانند را مشخص کند. مجموع اهداف عملی و جزئی طوری باید تنظیم شود که هدف کلی را نتیجه دهد.
- تعیین فعالیت‌ها و برنامه‌ریزی: یعنی کار‌هایی که او را به اهداف عملی و جزئی می‌رساند را مشخص کرده و برنامه‌ریزی نماید. در این صورت هر هدف جزئی، منتهی به چند کار می‌شود که نتیجه انجام آنها رسیدن به آن هدف است. این کار‌ها باید کامل بوده و عملِ به آنها باید ترتیببندی و اولویتبندی شوند. نتیجه برنامه‌ریزی تعیین اولویت‌ها و ترتیب فعالیت‌ها می‌باشد. این اقدام در کلام بزرگان همان مشارطه است.
- انجام فعالیت‌ها: پس از تعیین فعالیت‌ها فرد باید با عزم و اراده‌ای که دارد شروع به انجام برنامه با ترتیب مشخص شده کند.
- نظارت و خودارزیابی: یعنی بررسی و توجه دائمی به فعالیت‌هایی که انجام می‌دهد داشته باشد. این بررسی در پاسخ به دو سؤال باید باشد، اول آنکه آیا کار‌هایی که باید انجام دهد به درستی انجام می‌دهد یا نه. دوم اینکه آیا فعالیت‌هایی که مشخص کرده، او را به اهداف مشخص شده می‌رساند یا نیاز به فعالیت‌های دیگری است. این بررسی‌ها دو نتیجه دارند، اول تعیین اشکالات عملکرد فرد و دوم تعیین اشکالات فعالیت‌های مشخص شده. این اقدام و اقدام قبل در کلام بزرگان همان مراقبه است.
- تحصیل علم: تحصیل علم در جهت یافتن اهداف عملیِ بهتر برای رسیدن به هدف کلی، یافتن فعالیت‌های بهتر برای رسیدن به اهداف جزئی و به طور کل، مطلع شدن از همه اموری که مسیر رشد و تعالی را به فرد نشان می دهد.
- بهبود دائم: با نظارت و ارزیابیِ درست و تحصیل علم، اشکالات و روشهای بهتر مشخص می‌شوند. با برنامه‌ریزی و انجام روشهای بهتر و رفع اشکالات، رسیدن به هدف، بهبود پیدا می‌کند. بنابراین با بهبود دائم و مستمر، اهداف و فعالیت‌های بهتر و کامل‌تر تعیین شده و برنامه‌ریزیِ دقیق‌تری صورت می‌گیرد.
در این صورت در عمل، پنج اقدامِ تحصیل علم، برنامه‌ریزی، اقدام، نظارت و رفع اشکالات، چرخه‌ای را تشکیل می‌دهند که چنانچه فرد خود را در این چرخه قرار دهد به اهداف مورد نظر رسیده و در اهداف الهی به تعالی و کمال می رسد.
برای رسیدن به هدف الهی پس از تحصیل علم و شناخت، راه‌های اقدام در جهت خروج از ظلمت را یافته و با عمل به دانسته‌‌های خود مطابق برنامه، در مسیر کمال حرکت کرده و در حین انجام اعمال، دائم باید از خود مراقبت کند؛ مراقبت از این که مطابق برنامه‌‌های مشخص شده عمل کند و با تحصیل علم و مراقب‌هایی که از خود دارد اشکالات خود را یافته و با برنامه‌ریزی دقیق‌تر، به شکل بهتری عمل کند و به موازات عمل و مراقبه، اقدام به تحصیل علم بیشتر کرده و خود را از نظر فهم رشد دهد تا در مراحل بالا‌تر برای رشد بیشتر بتواند برنامه‌ای کامل‌تر و دقیق‌تر تنظیم کند. بنابراین در این چرخه فرد دائم رشد کرده و به کمال می‌رسد.
