از مهمترین اموری که هر انسان باید در خود به وجود آورد تا به انسانیت و تکامل معنوی برسد رشد اخلاقی و معنوی است. با توجه به دوره تحول نوجوان، بهترین زمانی که انسان می‌تواند به رشد اخلاقی و معنوی برسد دوره نوجوانی است؛ چراکه شخصیت او در حال شکل‌گیری بوده و هنوز شاکله شخصیتی او سفت نشده است. چنانچه این موضوع مورد توجه قرار نگیرد نوجوان به رشد انسانی خود نرسیده و حتی گاه کار به جایی می‌رسد که والدینِ خود را از داشتن چنین فرزندی پشیمان می‌کند.
مطابق آنچه در بخش‌های مختلف کتاب بیان شد از مهمترین موضوعاتی که نوجوان را رشد می‌دهد علم و تحصیل است. علم برای نوجوان در دو شاخه «تحصیل علم در جهت یادگیری تمام موضوعات زندگی صحیح» و «درس و تحصیل رسمی» که با رفتن به مدرسه آغاز می‌شود می‌باشد.
یکی از مهمترین موضوعاتی که هر انسان باید به طور صحیح در زندگی خود عمل کند ارتباطات اجتماعی است. با توجه به اینکه زندگی این دنیا به شکلی است که انسان باید با دیگران ارتباط داشته باشد تا مراحل موفقیت و تعالی را سپری کند یادگیری و اقدام به ارتباط صحیح با دیگران نقش بسیار مهمی در رشد و کمال او دارد.
از مهمترین موضوعاتی که نوجوان باید تربیت شود و راهکارهای صحیح آن را بیاموزد و به آن عمل کند رفتارهای فردی است. رفتارهای فردی تمام فعالیت‌هایی است که انسان به شخصه با آنها در ارتباط است و در موضوعات مختلف انجام می‌دهد.
نوجوان در فاصله حدود شش سال به تدریج از کودکی خارج شده و به جوانی می‌رسد. در اوایل این دوره، جنبه کودکی بر جوانی غلبه دارد و به مرور زمان جنبه جوانی بر کودکی غلبه پیدا می‌کند. در این مدت، نوجوان از ناپختگی‌ها و ضعف‌های دوره کودکی خارج شده و به پختگی، توانایی و استقلال جوانی می‌رسد.
بلوغ یعنی رسیدن، از نظر کیفی. بنابراین تمام تحولی که برای نوجوان اتفاق می‌افتد بلوغ نوجوان است. در واقع دوره نوجوانی دوره به بلوغ رسیدن نوجوان در تمام زمینه‌های بدنی، ذهنی و شخصیتی است؛ اما در میان مردم بخش خاصی از تغییر نوجوان که در زمینه جنسی اتفاق می‌افتد معروف به بلوغ است که در واقع همان بلوغ جنسی است.
رعایت امور اخلاقی و معنوی باعث خیر و سعادت دنیا و آخرت انسان شده و در او عزت و شادی ایجاد می‌کند که با هیچ لذت مادی قابل مقایسه نیستند؛ در میان مردم، بزرگ و عزیز شده و در این دنیا و پس از مرگ از او به نیکی یاد می‌کنند؛ اما رعایت نکردن اخلاق باعث ذلت و تحقیر انسان شده و رابطه انسان را با اصل خود که خداست از بین برده و در میان مردم کوچک و بی‌ارزش می‌شود و بد‌تر اینکه در آخرت با مشکلات و گرفتاری‌های بزرگی مواجه می‌شود.
برای اینکه نوجوان به درستی تربیت شود باید والدین و مربیان، در برخورد و ارتباط با او موضوعاتی را رعایت کنند که مهمترین آنها موارد زیر هستند. رعایت این موارد برای تربیت صحیح نوجوان کافی است اما چنانچه والدین و مربیان مشکلات خاصی را در نوجوان می‌بینند باید با بررسی بیشتر و مراجعه به کتاب‌های تربیتی و مشاوران مربوطه، به صورت تخصصی‌تر با آنها آشنا شوند و اقدامات خاصتری برای رفع آنها نمایند.
انسان به این دنیا آمده تا به رشد و کمال برسد. در هر دوره از زندگی، انسان دارای ویژگی‌های مربوط به آن دوره است که برای رشد و تربیت باید با در نظر گرفتن آن خصوصیات عمل کند. بنابراین برای اینکه هر فرد از جمله نوجوانان، به کمال شخصیتی برسند باید به دو گروه از ویژگی‌های خود توجه کنند. این دو گروه از ویژگی‌ها عبارت‌اند از ویژگی‌های عمومی و ویژگی‌های اختصاصی.
نوجوان گرایش شدیدی نسبت به دوستان هم‌سن خود دارد. گرایش نوجوان به دوستان هم‌سن خود به دو دلیل است؛ اول آنکه احساس می‌کند دوست هم‌سن او، او را بهتر درک می‌کند؛ چراکه هر دو در یک وضعیت قرار دارند و احساس می‌کند بزرگ‌ترها و کودکان، او را درک نمی‌کنند. بنابراین نوجوانانی که می‌توانند با آنها ارتباط برقرار کنند برای او جذابیت بیشتری دارند.
توهم و خیال‌پردازی زمانی برای انسان اتفاق می‌افتد که او می‌خواهد چیزی را داشته باشد اما نمی‌تواند آن را به دست آورد بنابراین آن را در ذهن خود پرورانده و خود را در ذهنش به آن می‌رساند. چنانچه دقت شود نوجوان در همین وضعیت قرار دارد. یعنی هم قوای فکری و احساسات او قوی شده و هم می‌خواهد چیزهایی را داشته باشد اما چون هنوز تجربه و توان کافی برای به دست آوردن آنها ندارد نمی‌تواند آنها را به دست آورد بنابراین مبتلا به توهم و خیال‌پردازی می‌شود.
بر اثر تحول بدنی که در نوجوان اتفاق می‌افتد در زمینه‌های مختلف جسمی، جنسی، شرعی، اجتماعی و شخصیتی بالغ می‌شود. بلوغ جسمی با رشد بدنی، بلوغ جنسی با توانایی در تولید مثل و شهوت جنسی، بلوغ شرعی با به تکلیف رسیدن در وظایف دینی، بلوغ اجتماعی با رسیدن به پذیرش وظایف اجتماعی و قانونی و بلوغ شخصیتی یا روانی با درک مفاهیم اخلاقی، عاطفی و شخصیتی به وجود می‌آید.
بر اثر تحول و رشد بدنی که برای نوجوان اتفاق می‌افتد مغز او رشد کرده و قوای ذهنی و در نتیجه توجهات او قوی‌تر می‌شود؛ بنابراین اتفاقات اطراف او و جریانات و امور عالم برای او حساسیت بیشتری پیدا می‌کند و می‌خواهد همه چیز را شناخته و دلیل هر چیز را بداند. به همین دلیل نوجوانی دوره شناخت عالم و دوره آمادگی برای دریافت حقایق است.
تغییراتی که در زمینه بدنی و فکری در نوجوان اتفاق می‌افتد باعث می‌شود که احساس بزرگی کرده و بخواهد خود را از وابستگی‌هایی که نسبت به بزرگ‌ترها دارد جدا کند. این تمایل به روی پای خود ایستادن، حس استقلال‌طلبی است.
سنین نوجوانی سنینی است که به دلیل تغییرات فیزیولوژیکی در بدن انسان، ظاهر بدن تغییر کرده و تغییرات ذهنی و روانی در انسان صورت می‌گیرد. طی این تغییرات، فرد از کودکی به بزرگ‌سالی رشد می‌کند. بنابراین نوجوانی با رشد بدنی، فکری، اخلاقی، اجتماعی و عاطفی همراه است.
